Матабеле
Матабеле (матебеле, амандебеле)[1] — Оңтүстік-батыс Зимбабвенің жергілікті тұрғындары. Банту тобына жатады. Жалпы саны 1,7 миллион адам. (2010, бағалау), елдегі екінші үлкен халық. Олар сондай-ақ Ботсвананың солтүстік-шығысында тұрады (60 мыңнан астам адам). [2]
| Матабеле | |
| матебеле, амандебеле | |
.png) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1,7 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
дәстүрлі нанымдар |
Тілі
өңдеуИсиндебеле тілінде сөйлейді (Зулу диалектісі).[3]
Діні
өңдеуЖергілікті дәстүрлі нанымдарды сақтайды, кейбіреулері христиандар.[4]
Тарихы
өңдеуЕжелгі тарихы жөнінде мәліметтер тым аз. 1830 ж. Матабелелер шона тайпасын бағындырып, солардың мәдениетін қабылдаған. 19 ғасырдың аяғында Англияның отары болды. 1980 жылдан Зимбабве мемлекеті құрамында. [5]
Кәсібі
өңдеуДәстүрлі кәсіптері – мал шаруашылығы (ірі қара және ұсақ мал), тауық өсіру, қолмен атқарылатын егіншілік (құмай, жүгері, жержаңғақ, елеусина, тәтті картоп, бау-бақша және бақша дақылдары). Қазіргі кезде сонымен қатар мақта, күріш, темекі егеді. Зауыттарда, шахталарда жалдамалы жұмыс істейді. Дәстүрлі қолөнері - тері өңдеу, қыш күйдіру, ағаш ою.[6]
Өмір салты
өңдеуXIX ғасырдың аяғында олар алғашқы қауымдық жүйенің ыдырау сатысында болды, зұлу ұйымына ұқсас әскери ұйым құрылды. Құлдарға, мыңдаған мал табындарына иелік еткен әскери ақсүйектер элитасы ерекшеленді. Жалпы экзогамия сақталады, некені сатып алу жүйесі бар (лобода). Бұрын полигиния кең таралған.
Елді мекендерді (крааль) сақиналы пішінде орналасқан. Тұрғын үйлері аласа, күмбезді, қабырғалары балшықпен сыланған шыбықтардан қаланған, төбесі конус тәрізді шөппен жабылған, едені сазды (саз және сиыр тезегі қоспасымен үнемі жаңартылып отырады).
Дәстүрлі киімдері: әйелдер - алжапқыш, белдемше, жабынды (каросс), аяққа киетін теріден жасалған сандал секілді киімдерімен ерекшеленеді. Бастарына түйеқұс қауырсынынан жасалған бас әшекейлері, темір мен мыстан жасалған моншақтармен, қол, аяқ және мойын сақиналарымен безендірілген. Ерлері кең шалбар, қамзол киеді.
Тағамның негізі - көкөніс дәмдеуіштері қосылған ботқа, олар құмайдан сыра ішеді, сонымен қатар ет және сүт өнімдерін пайдаланады.
Ауыз әдебиеті қиял-ғажайып ертегілер мен аңыздар, батырлар жырына бай.[7]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Большая советская энциклопедия МАТАБЕЛЕ https://bse.slovaronline.com/18838-MATABELE
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2191772
- ↑ Матабеле http://www.etnosy.ru/taxonomy/term/1329
- ↑ Большая Советская энциклопедия Матабеле https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/55861-matabele/
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том
- ↑ Народы и культуры Матабеле https://travel-journal.ru/ethno/40/1001/(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ народы мира / Матабеле http://www.etnolog.ru/people.php?id=MATA