Матасу

Матасу — синтаксистік байланыс түрлерінің бірі. Матасудың бірінші сыңары ілік септігінде, екіншісі тәуелдік жалғауында келіп, сөйлемде анықтауыштық қызмет атқарады. Мағыналық және тұлғалық жағынан мәндес сөздер тіркеседі, матасудың сыңарлары:

• зат есім
• есімдік

және

• субстантивтенген (заттанған) атаулар.

Мысалы: ананың қуанышы, кішінің көмегі, жақсының шапағаты.
Матасудың ерекшеліктері: ілік септігіндегі сөз грамматикалық жағынан тиянақсыз болып, тәуелдік жалғаулы сөзді қажет етеді. Ілік септікті сөз негізгі саналып, нысанның иесі болады, ал тәуелдік жалғаулы сөз нысанның меншіктік қасиетін білдіреді. Матасу сыңарлары сөйлемде қатар және алшақ тұрып байланысады.
Матасудың 4 мағыналық қатынасы бар:

• меншіктік — университеттің кітапханасы, құстың шырылы;
• бүтін мен бөлшектік — көздің қарашығы, кітаптың мұқабасы;
• зат пен құбылыстар арасындағы қатыстық — күннің күркіреуі, желдің лебі;
• туыстық — Абайдың ұрпағы, Дананың әжесі.

Қолданыста матасудың екі түрі кездеседі: толық матасу және толымсыз матасу.

• Толық матасуда қосымша тұлғалар толық сақталады: баланың күлкісі, үйдің берекесі.
  
• Толымсыз матасуда ілік септігі түсіріліп, сөздер қатынасы тәуелдік тұлға арқылы көрінеді: арман қуаты, жүрек жылуы. Тіл дамуында матасу лексикаланып, атаулық сипатқа ие болады: балалар бақшасы, жер шары, еңбекақы, т.б.
  

Матасу арқылы жаңа терминдер жасалады: абай шумағы, басқару жүйесі, архив қоры, тыныс демікпесі, кітапхана ғимараты.
Матасуды М.Балақаев, Р.Әмір, Е.Ағманов, Ә.Аблақов, С.Исаев, Т.Сайрамбаев, т.б. ғалымдар зерттеді.

Дереккөздер

Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967; Ағманов Е., Қазақ тілінің тарихи синтаксисі, А., 1991;
Балақаев М., Сайрамбаев Т., Қазіргі қазақ тілі. А., 1997. А. Салқынбай
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том