Маңғыстау жер бедері

Каспий мен Арал, Жем өзені мен Қарабұғазкөл (Түрікменстанда) шығанағы аралығын алып жатқан байтақ дала Маңғыстау жері болып табылады. Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық 75,1%, құмдық жер 5,5%, сор 10,2%, аңғардағы егістік алқап 6,4%, тақырлар 0,6%, сулы жерлер 1,3% пайдасыз, қолайсыз жерлер 0,89% болып келеді. Жер бедерінің осыншама қилы-қилы болып қалыптасуының басты себептерінің бірі – Каспий т. деңгейінің оқтын-оқтын көтеріліп қайтуы.

...Кестеде көрсетілгендей Каспийдегі су балансының кезеңдік орта ауытқу көрсеткіштері осыған куә (Р.Е. Никонова, В.Н. Бортник). Сөйтіп, жалпы ауданы 300 мың га-ның аумағына орналасқан жайылымдық және өндірістік нысандар мен жағалауға жақын орналасқан елді мекендерге су астында қалу қаупі туды. Бірқатар сортаңды, ойысты көлдеулі жерлер су астында қалды. Сондай-ақ жауын-шашыны аңғар, сайлар мен жыралардың қалыптасуын, биік жерлердің баяу да болса шайылып аласаруын, ойыстарға ағызылып әкелінген жыныстармен толуын сан ғасырлар бойы тоқтаусыз қалыптастырып келген. Тау жыныстарының суда еруінің нәтижесінде үңгірлер мен ойықтар (карстық бедер) пайда болған.

Түбекті жартылай қоршап жатқан Каспий т-нің деңгейі дүниежүз. мұхит деңгейінен көп төмен жатыр.

1837 жылдан бастап үнемі бақылауда тұрған теңіз суының 1882 жылдың бас кезіндегі көрсеткіші 25,2 м болған. Теңіз суы 1900 – 29 жылдары кейін қайтып, деңгейі 26,0 м болса, 1930 – 41 жылдар аралығында оның деңгейі 26,8 м болды.

Бұл табиғи құбылыс жыл өткен сайын тартылып отырған. 1970 – 77 ж. аралығында теңіздің орташа деңгейі 28,7 м болды. Сөйтіп, 1900 – 77 ж. ішінде Каспийдің аумағы орта есеппен 42 мың км²-ге азайған. Ал осыдан кейінгі жылдарда су деңгейі 2,35 м-ге тосын көтеріліп, 1995 ж. 26,66 м-ге тең болды. 1997 ж. ол 26,95 м болды.

Жер бедерін өзгертуде Маңғыстау желдерінің әсері мол. Ол ұсақ тау жыныстарын (құм, шаң-тозаң) тасымалдап, неше түрлі құм массивтерін қалыптастырды. Тау-тасты тесіп үрлеп, сыртқы пішінін үнемі өзгертіп отырды. Маңғыстауда жиі кездесетін тесік тас, бұжыр тас, саңырауқұлақ, диірмен тас, тасбақа, т.б. әр түрлі пішіндес тастар температура, су мен желдің үздіксіз соққан іс-қимылының жемісі.

Осындай жер бедерлерімен қатар Маңғыстауда мыңдаған, миллиондаған жылдар бойы әлденеше рет қайталанған табиғат апаттарының да жер бедерінің үлкен аумақта өзгеруіне айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, олардың қатарына Тұран мен Каспий ойпатын, Үстірт пен Қаратау жотасын, Қарақия ойысын, т.б. мыңдаған нысандарды жатқызуға болады. Қаратау жотасымен жарыса орналасқан Ақтау жотасы небір заманғы куэстерден тұратын шөгінді қабаттың бұзылып, көтерілуінің нәтижесінде бір жағы биік, тік, екінші беткейі жатаған болып, құлама беткейі жазыққа ұласып, бірыңғай жер бедерін қалыптастырған. Ойыстарда (көбіне теңіз жағасы, теңіз түбі) геолог. уақыт ішінде шөгінді қабатпен толып тегістелген. Елімізде тек Маңғыстау түбегіне тән жер бедерінің тағы бір түрі – ағынсыз ойыстар. Олар: Тұзбайыр, Есеттің соры, Қарақия, Қарынжарық, Қауынды, Базыгүрлі-Жазыгүрлі, Қарамая – Кендірлі, Кендірліқиясай ойыстары.

Маңғыстаудың жер беті түзілімінің 10,2%-ын құрайтын сор жерлер түбектің батыс бөлігінде кездеседі. Олар тау жыныстарының әр түрлі тұздармен қанығуынан немесе теңіздің тартылуы мен жаңбыр, қар суының ойыстарда жиналып қалып қойған жер бедерінде пайда болды.

Сор жерлердің кеуіп, тақтайдай болып қатқан қайырлы түзілімдері көлікке жол саналады. Мұнда Бәймен мен Айранның тақыры, Елей мен Ұланақтың, Құсқонбасты мен Көктөбенің тақыры, т.б. тақырлар жер бедерінің өзіндік бір түзілімі саналады.

Маңғыстаудың жер түзілімінің енді бір ерекше түрлері – жер асты үңгірлері (Бұлыойық, Балаұйық 120 м, Өтебай 96 м, т.б.). Аймақта ірілі-уақты 20-дан астам үңгір бар. Сондай-ақ таулы алқаптарда Сулықапы, Құрқапы, Құмаққапы, Жыңғылдықапы, Шақырған, Артқапы, Көгездің қапысы, т.б. аңғарлар көптеп кездеседі.

Шығу тегі жағынан көне бедердің бірі, талай заманғы тау түзілімдерінің бұзылуынан жазық жерде орналасқан төрткілдер жер бетіне айрықша сән береді. Олар Айрақты, Татам, Шерқала, Жалған, Қосшолпан, Қаншымтұран, Сұлутөрткіл, Серікбайтөрткіл, Жалпақтөрткіл, Көлбайдың төрткілі, Үшшоқы, Базыгүрлі, Қозыбайтөрткіл, Боқтының төрткілі болып бөлінеді.

Жер бедерінің ерекшеліктеріне қарай аймақтарға бөлінуі. Маңғыстаудың жер бедері ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.

Бозащы түбегі. Бұған Бозащы түбегі түгелімен кіреді. Түбектің орта жоны бірқалыпты ойпатты, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен сораңды кебір, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Шығысы теңіз деңгейінен 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен ұласа келіп, оңт-нде теңіз деңгейінен 24 м төмен жатқан Қаракешу, батысқа қарай 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал солт.-батысы мен солт. бөлігі теңіз деңгейінен 19 – 27 м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.

Орталық таулы Маңғыстау. Бұған Батыс және Шығыс Қаратау жоталары мен Оңт. және Солт. Ақтау жоталары кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоникалық-эрозиялық және аридті-денудациялық (су, жел мен мұздан беті тегістелген) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, кемерлер, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан тұрады. Таулы Маңғыстаудың ұзындығы 117 км, ені 10 – 15 км. Ол Батыс және Шығыс Қаратау жоталарынан тұрады. Оған жарыса Оңт. және Солт. Ақтау сілемдері жатыр. Маңғыстау тауларының ең биік жері 556 м (Бесшоқы шыңы). Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты Солт. және Оңт. Ақтау сілемдері батыс басын Таушық, Даныспан маңынан бастап шығысында Үстірт шыңына, солт. бөлігі Күйекжол арқылы Тұзбайыр тауына жетсе, екінші бөлігі Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы Бекет ата шыңы тұсында Үкінің ойына жетеді. Солт. Ақтаудың орташа биікт. 300 – 327 м. Тау жоталары солт-ке қарай көлбеуленіп ірілі-уақты салаларға тарамдалып Бозащы жазығына жалғасып кетеді. Оңт. Ақтау Солт. Ақтау сілеміне қарағанда аласа болып келеді де оңт. және оңт.-батысқа қарай аласарып, бірте-бірте Оңт. Маңғыстау жазығына жалғасады.

Батыс Түпқараған түбегі аймағы. Түбектің солт. және батыс бөлігі Каспий теңізімен қоршалған, үстіңгі беті тегіс жазық келеді және теңіз деңгейінен биікт. 140 – 200 м болып келетін жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солт-тен оңт-ке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және тарамдалған сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңт. бөлігі солт-не қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері: Саура, Түлкілі, Сақақұдық, Қарлыбас тау аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Аңғардың аяқталар жерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.

Оңтүстік-батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңт-ндегі Ақтау сілемдерінен оңт.-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жазыққа ұласады. Оның көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі өзектермен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғарды құрайды. Батыс жағының ені 5 – 6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыз, т.б. шатқалдардан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңт-ке қарай Ұзынбас сайымен ұласып Байқасқа тауының етегімен Қарақия ойысына жетеді. Қарақия ойысын Қарақия кемерлі тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып, одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы аумағы 27000 га. Теңіз деңгейінен 132 м төмен жатқан ойыстың беті тегіс 0,30 м-лік белгідегі ойыс болып келеді және табанында ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқап жатыр.

Шығыс құмдық аймақ. Бұл аймақтың жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес ерекше оқшауланады. Бұл ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Ит Қарақұмы, Тышқанқұм, Сеңгірқұм, Бостанқұм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі шың таулармен қоршалған. Аймақтың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан әрі құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтық ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін қолайлы қыстақ орындары болып саналады. Аймақтың жалпы жер аумағы 220 мың га-ға жуық.

Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Жазық солт-нде Өзен, Жетібай дөңінен бастап оңт-ке қарай бірте-бірте аласарып, оңт.-батыс жағы Каспий т-н жағалай Бекдашқа (Қарабұғазкөл) тірелсе, оңт.-шығысы Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақсорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай Шағала сорына барып тіреледі. Бүкіл Маңғыстау жерінің 1/7-іне жуығын алып жатқан бұл жазық өзінің жер бедері, топырақ және климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бір аймақ болып есептеледі. Оңт. Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі – мұнда су көздері өте тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңт-те сор, сортаңды-карбонатты келеді және көпіршіктеніп, қабыршақтанып жатады. Жаңбыр, қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықта сай-сала, суағар жыра өте сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі пішіндегі жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең шұңқырлар, астау тәрізді ойлар, төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзілген төрткілдер белесті қара жалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршықтас араласып, соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.

Оңт. Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр мен боз жусан көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар қатқылды жазыққа ұласар тұста күйреуік, бұйырғын, қаттықара бұтасы өседі. Оңт. Маңғыстау жазығы жерінің сортаңдығы мен шөбінің ащылығына байланысты тек күз, қыс айларында ғана мал ұстауға болады.

Үстірт жоны немесе Оңтүстік Үстірт. Үстірт жонын Маңғыстаудың Қаройынан Күйкеннің түмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті, Аққуыс, Жосалы, Қараған – Босаға, Көгесем (Көкесілі), Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты кемерлі шыңдар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады. Солт-гі Бейнеу мен Ақжігіттен шыға басталып, оңт-тегі түрікмен жеріне сұғына кіріп, Қырықсегіз теппеден аяқталатын, ал батысы Қараған – Босағадан шығып, Қарақалпақтың жолына тірелетін ұлан-ғайыр даланы Үстірт жоны алып жатыр. Оңт-нде Қожантай, Ботақан, Алтынтапқан, Түзелбай, Жаңбыршы құдықтарының үстімен Қараелді қонысына қарай тартылған шекара бойынша Қарақалпақ пен Маңғыстау малшылары жылма-жыл көктем шыға кездесіп жатады.

Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл, Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оның төңірегіндегі топырағы сортаң тартқан. Соған сәйкес шөбі де бұталы-күйреуік келеді. Оңт.-шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйырғын, сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солт.-шығысқа қарай қаптаған қара баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйырғында құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт жонының шұратты жері негізінен Көгесем құдығынан басталып Сарықамыс бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жонының солт-не қарай, сондай-ақ ең жақын деген Сыпыра шың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде 50 – 70 км-ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердің жайылымы құнарлы болып келеді. Үстірт жонын негізінен көктемнен бастап қоңыр күзге дейін пайдаланады. Оңт. Үстірт жоны мен Солт. Үстірт жонын Сам және Матай (Асмантай – Матай) құмдары бөліп жатыр. Құмдардың солт-нен басталатын Солт. Үстірт жоны батысында Қарақұм, Жем ойпаты мен солт.-шығысында Шалқар, шығысында Борсықтың құмы мен Арал т-не тіреледі.