Меритократия

Меритократия (сөзбе-сөз «лайықтылар билігі», лат. meritus — лайықты және көне грекше: κράτος — билік, басқару) — әлеуметтік шығу тегіне және қаржылық ауқаттылығына тәуелсіз, басқарушы лауазымдарды ең қабілетті адамдардың иеленуін ортаға қоятын басқару қағидасы. Көбінесе, екі мағынада қолданылады. Терминнің бірінші мағынасы арнайы қамқорлық астындағы дарындардың арасынан басқарушылардың тағайындалуын жүзеге асыратын жүйеге сәйкес келеді. Кеңірек тараған екінші мағынасы дарынды және еңбекқор адамдарға еркін бәсекелестік жағдайында жоғары қоғамдық мәртебеге иеленуге мүмкіншілік беретін алғышарттарды ұйғарады.

Ұғым тарихы

Меритократия ұғымын 1958 жылы М. Янг енгізген. Оның "Меритократияның пайда болуы 1870-2033" атты роман-өсиетінде бастапқыда білім жүйесін жетілдіруге арналған ұсыныстар жасау мен процесті зерттеу үшін қолданылады. Американдық әлеуметтанушы Д.Беллдің "Постиндустриалды қоғамның қалыптасуы" еңбегі жарық көргеннен кейін (1973) "меритократия" ұғымымен бюрократия мен технократияны жоюға септігін тигізетін қоғамды басқарудың жаңа принципі атала бастады.

Меритократиялық қоғам

Бүгінгі күні қалыптасқан дәстүрлерге сәйкес, меритократиялық қоғам - ол әркім өз еңбегіне лайықты қажетін алатын, жеке тұлға өз талпыныстарына, қабілетіне сай жоғары өрлейтін, әлеуметтік теңсіздік орнаған, ол жеке жетістіктер критерийінің негізінде ақталатын қоғам. Мұнда қоғамды басқару түрі - "еңбегі сіңгендердің билігі" - меритократия, мемлекеттік ұйымның басында ең ақылдылар, ең іскерлер - қабілетіне қарай іріктелген игі-жақсылардың отыру тиістілігін білдіреді. Бұл қоғамда дистрибутивті қатынастар ұраны: "Әркімге - еңбегіне қарай" дейтін меритократиялық әділеттілік қағидаттарына сүйенеді.

"Еңбегі сіңген игі-жақсылар" немесе меритократия теориясын жасаушылар (М. Янг, Д.Белл) элитаризмді тек саяси демократиямен ғана емес, әлеуметтік әділеттілік идеясымен де байланыстыруға тырысады. Бұл тұжырымдамаға сәйкес, қазіргі қоғам лайықты өкілдерден құралған "кемелденген игі-жақсылардың" терең білімділердің үстемдігіне бара жатыр, оларға бағыну да ұят емес. Д. Беллдің игі-жақсыларды жіктеуі келесідей: 1) "текті игі-жақсылар" (аристократиялық игі-жақсылар, құлиеленушілік, феодалдық, яғни, индустриялыққа дейінгі қоғамдарға тән); 2) "бай игі-жақсылар" (индустриалды қоғамның капиталистік игі-жақсылары); 3) "білімді игі-жақсылар" (постиндустриалды қоғамға сәйкес келеді).

Постиндустриалды қоғам жағдайында экономикалық қатынастар екінші орынға ысырылып, шешуші рөлде сарапшылар ойнай бастайды, яғни алдыңғы орынға "білім өндіру" процесі шығады. Осыдан келіп, үстемдік "білімді игі-жақсыларға" - қоғамдағы ең лайықты адамдарға тиесілі болуы керек деген қорытынды шығады. Д.Беллдың пікірінше, меритократтар - ол "өз саласында ең мықты деп танылған", "қайран қалуға тұрарлық", бедел мен сыйға әбден лайықты адамдар.