Моңғол-татар шапңыншылығының жаңа тарихнамасы

Моңғол-татар шапңыншылығының жаңа тарихнамасы-Үзақ уақыт бойы кеңес тарихының ғылымында отандық тарихымызды багалаудың ежелден таныс бір ғана ресми жолы болғаны бәрімізге белгілі. Бұл жерде маңызды оқиғалар мен фактілер,көрнекті тарихи түлғалар көрсетілмей, халык тарихының қайғылы беттері туралы аңыз ашылмады. Қазақ халқының бай мәдени және тарихи мүралары, дүние жүзілік тарихтағы көшпенділер өркениетінің рөлі толык бағасын алмады. Әлемдік мәдениеттің дамуы тек отырыкшы өмірмен ғана байланысты қарастырылып, адамзат мәдениеті мен техникасының жетістігі еуропалық өрке- ниетке тән күбылыс ретінде көрсетілді. Қазақстан тарихы Орта Азияны мекендеген түркі халықтарының тарихынан көпе-көрінеу бөлініп карастырылды. Үзақ уақыт бойы көшпенділердің бүкіл тарихы еуропалык центризмнің жағымсыз түрғысынан, яғни жау- лаушы варвар — дала адамы бейнесінде сипатталып келді.Көшпенділер әлемі — дүние жүзілік өркениеттің бір бөлігі. Еу- разиялык континенттің тарихындағы көшпенділердің рөлі орасан зор. Енисейден Дунайға дейінгі алқапта осы күнге дейін түрған тас мүсіндер соның айтағы сиякты. Көшпелі тайпалар одағының ежелгі мемлекеттерді ойсырата жеңгендігін тарих беттерінен көп- теп кездестіруге болады. Мысалы, кансыраған Рим империясына соңғы нүкте койып, ежелгі ғүндар мен сасандық Иранды үйрет- кен көшпелі арабтар осының дәлелі. Б.з.д. XI ғ. Кіші Азияда пайда болған селжуктар күші азая бастаған Византияны жаулап алып, оның халқына жаңа өмір сыйлады. Кіші гірім князьдықтарға бөлінген Киев Русі XIII ғ. жеңімпаз Шыңғыс хан әскеріне тойтарыс бере алмады. Бірақ, кейін Алтын Орда, қыпшақтардың әскер басшыларымен одак кұрған Орыс мемлекеті тевтан рыцарьларын бытшыт қылып, жаңа мемлекет қүра білді. Көшпенділер басқа дүниеден бөлініп қалмай, егін шаруашылығымен айналысқан қоғаммен түрақты байланыс жасап отырды. Ондай кездесулерден пайда екі жақты болып, халықтар мен нәсілдердің араласуы жүріп жатты. Ал бүрынғылардың орнына тарихи аренада жаңа адамдар, үлттар мен мемлекеттер пайда болды. Міне, Қазақстанның өзін тәуелсіз, азат ел деп жариялағанына 16 жыл болды. Қол жеткен тәуелсіздіктің дүние жүзілік тарихи мәні ерекше. Шынында да біздің алдымызда тарихи маңызы зор өте үлкен максаттар түр. Оларды бейбітшілік, еркіндік, ынтымактастық және бірлік жағдайында ғана жүзеге асыру мүмкін болады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 1998 жылды Халықтар бірлігі мен үлттық тарих жылы деп жариялады. Біздің оқу қүралының осы тарауында алға қойған мақсатымыз — Шыңғыс хан империясының дүние жүзілік тарихтағы рөлі мен орнын, моңғол шапқыншылығының Қазақстанның шаруашылық, әкімшілік-күкықтык және салық жүйесіне тигізген әсерін анықтайтын жаңа түжырымдамалы қағидалар мен материалдарды студенттердің түсінуіне көмектесу. Көшпелі түркілерден қалған жазбалар аз болғандықтан, Шыңғыс хан, моңғолдар империясы туралы мәліметтерді өзге халық өкілдерінің қолжазбаларынан аламыз. Араб, парсы, түрік, қытай және баска тілдерде жазылған ескерткіштер сан алуандығы мен толыктығы арқылы қазақ халкының моңғолдардың қол астындағы кезеңі туралы жекелеғен сұрактармен катар, жалпы мәселелер жөніндегі маңызды қорытындылар жасауға көмектеседі. Қазақстан тарихы жөнінде жарияланған, толық талданған қол- жазбалар мен деректі материалдар жоқтың қасы. Алайда Қазақ КСР Ғылым академиясының (казіргі ҚР ҮҒА) қоғамдық гылымдар жөніндегі ғылыми-акпарат бөлімі бұл салада біраз жұмыстар істеп, мынадай ғылыми-аналитикалык талдаулар жасады: «XII- XIV ғғ. түркілер тарихы жөніндегі қытай жазбалары» (Алматы, 1991); «VIIІ-ХІХ ғғ. қыпшак тарихы жөніндегі араб және парсы жазбалары» (Алматы, 1987). 1992 ж. эл-Фараби атындағы ҚазҮМУ «Көне дәуірден XVIII ғ. аяғына дейінгі Қазақстан тарихы» деген оқу құралын шығарды. Бүл жерде ХҮІ-ХУПІ ғғ. казақтармен қарым- қатынас жасаған көне, ортагасырлық авторлардың жүмыстары, Ресей Федерациясынын мүрагаттарында сақталган құжаттардан алынган үзінділер жарық көрген. Бүның кең бейілді мамандар үшін үлкен ғылыми-танымдық маңызы бар бағалы еңбек екені дау тудырмайды. «Көне дәуірден біздің уақытымызға дейінгі Қазакстан тарихы» (Алматы, 1993) және «Көне дәуірден біздің уақытымызга дейінгі Қазақстан тарихы» (Алматы, 1996, 1-том) еңбектерінің жарык көруі Қазақстан тарихшыларының үлкен жетістігі болып табылады. Бүл кітаптарда тиянакты, сыни түргыдан талданған жаңа қол жазбалар мен деректі материалдар туралы мәліметтер берілген. Қытай мен Орта Азия, әсіресе Қазақстан тарихын зерттеудегі қытай жазбаларының қүндылығы орасан зор. Бірақ оларда басты назар саяси және әскери оқиғаларға аударылып, түркі тектес халықтардың өмірінен мағлүматтар аз берілген. Бүл жерлерде айбынды Шыңғыс империясының Орта Азияны мекендеген түркі тайпаларының негізінде қүрылганын көрсететін көп мәліметтер де бар. Қазак даласы сол Орта Азия түркілерінің бір бөлігі болғандықтан бүл деректердің біз үшін мәні орасан зор. Қытай тарихының әдебиетінде ХІІ-ХІV гғ. моңғол дәуіріне дейінгі және моңғол дәуірі кезіндегі түркі халықтарының тарихы жөніндегі орасан көп материалдар сакталган. Қытай тарих шыларының түркі көршілеріне назар аударуы кездейсоқ емес. Себебі ғасырлар бойы Қытай өзін қоршаған елдермен тыгыз байланыста, үздіксіз күрес үстінде дамыды. Сондықтан моңғол дәуіріндегі қытай жазбапары түркі халықтарының тарихи дамуы туралы бірегей түтас түсінік жасауға көмектеседі. Оларда берілген мәліметтер коғамдық дамудың әр түрлі кезеңіндегі түркі тайпаларының өмірін суреттейді. Сонымен қатар қызықты мәліметтерді шығыс еуропа саяхатшылары Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, венгр монахы Юлиан, еврей копесі Раби Петахьелердің еңбектерінен де табуға болады1. Б.Н. Көмековтің «ІХ-ХІ гасырлардағы Құмық мемлекеті араб жазбалары бойынша» (Алмагы, 1972). С.М. Ақынжановтың «Орта гасырдагы Қазақстан тарихындагы қыпшақтар» (Алматы, 1989), А.Ш. Қадырбаевтың «ХІІІ-ХІV гасырлардагы Қытай жэне Орта Азиядағы түріктер мен ирандықтар» (Алматы, 1990) атты еңбек- терінің мэні де ерекше. Бүл жүмыстар ерте ғасырдағы Қүмык, Қыпшақ мемлекеттерінің пайда болу тарихына арналған. Кеңестік түжырымдамада моңғол-татар шапқыншылгы көп- теген халықтардың экономикалық және мәдени прогресін, саяси, әлеуметтік және этникалық дамуын шектеп, шүрайлы жайылым- дарды жаулап алу арқылы көшпелі және отырықшы шаруашылыққа зиян келтіріп, қалалардың қирап, жүз мыңдаған адамдардың қырылуына, үлыстарға бөлініп, туысқан топтардың ыдырауына әкелді деп баяндады. Сонымен қатар осы мәселеге қатысты мүлдем басқа көзқарастар да болды. Солардың бірі моңғол басқыншылығы кезеңін өзге қырынан суреттейтін ғаіымдар тобына жататын Эренжен Хара Даван. Үлты калмақ, азамат согысыньң касіретінен кейін жат жерге кашып кетуге мәжбүр болған ғалым еңбегі алғаш рет 1929 ж. Белградта жарық көрді. Ол жергілікті университеттің профессоры. Бүл шығарма Шыңғыс ханның өмірін, оның өмірге деген көзкарасын, жорықтарын жаулаушылык саясатын баяндап, Азия мен Еуропа тағдыры үшін үлкен маңызы бар өткен заман окиғаларына өзіндік сипаттама береді. «Моңгол және мүсылман басқыншылары орыс халқының арожданына тиіспей олардың дінін сактап калды. Осы сияқты қайшылықтың түсінігін орыс және шығыс халықтарының діни ұқсастығынан іздеу керек», — деген ғалым пікірі дәстүрлі түжырымдарга үксамайды Осы көзкарас бойынша моңголдар Орыс мемлекетін қайта жинауга, үйымдастыруга, өз елі сияқты оны көркейтіп, тәртіп пен заңдылық орнатуга үмтылып, өздері багындырған елдерге болашак мәскеулік мемлекеттің орталық, крепостнойлық сиякты баскару элементтерін енгізген. Моңгол-татарлар казак халкын жаулап, өздеріне каратып алды деген пікірге Эренжен мынадай түжырымдама айтады: «Олар (моңғолдар) келгенге дейін бүкіл әлемге әйгілі бір тұтас моңгол халкы болмаган. Ол жерлерде өмір сүрген жеке-жеке рулар мен тайпалар тек Шыңгыс ханның түсында ғана бірігіп моңғолдар деп аталған». «Көне дәуірден біздің уақытымызга дейінгі Қазақстан тарихы» атты тарихи очерктің (Алматы, 1993) авторлары моңғол шапкыншылығының зардаптарымен катар кейбір жатымды түс тары да болды деп есептейді.