Муһокамат-ул-луғатайн

"Муһокамат-ул-луғатайн" ("Екі тілді салыстыру") — тіл туралы трактат. Бұл прозалық шығарманы Әлішер Науаи 1499 ж. желтоқсан айында жазып бітірген. Мұнда түркі тілі мен сарт (парсы-тәжік) тілі өзара салыстырма түрде қаралады. Еңбек шет елдерде (Еуропада, Ресейде) бірнеше рет аударылып басылған. Шығарма автордың тіл туралы жалпы теориялық, филологиялық, әсіресе лингвистикалық (тілдік) ой толғаулары мен тұжырымдарын ортаға салу үшін жазылған. Тілдің табиғаты мен ойдың (ойлау процесінің) өзара ішкі және тікелей қарым-қатынасы жайында айтылған философиялық тұжырымдамалардың зерделі дәрежесі өте жоғары. Ол тіл мен ойды бір-бірінен ажыратпайды, оларды органикалық табиғи бірлікте қарастырады, "мағыналық жаны" деп таниды. Автор ескі және жаңа (өзіне түстас) парсы тілі мен әдебиетін жете білген. Өмірінің соңына дейін осы тілде аса бір көрнекті де көркем туындылар тудырып отырған. Осы екі тілдің (түркі және сарт тілдерінің) өзіндік ерекшеліктері мен жаратылысын, сөз байлығы мен грамматикалық құрылысын, сөз өнері мен стилистикасын, дыбысталу жүйесі мен әуезін, мәнері мен маңызын, икемділігі мен игілікті қасиеттерін, айырым белгілері мен олардың ұқсастық жақтарын, сөз саптау барысындағы қабілеті мен орашолақ жақтарын, екі тілдің бір-біріне тигізген әсерін, көрсеткен қызметтерін, олардың ортақ байлығын, пайымды көрсеткіштерін, әр тілдің жергілікті (диалектілік) өзгешеліктері мен олардың қолданылу аясын, ауқымын, өресін барынша талдап, тиісті мысалдар келтіре отырып, ойда қалатындай етіп дәлелдеп береді. Сөз таптарына (зат есім, етістік т. б.), семантикалық мазмұнға (омоним, көп мағыналылық, т. б.), грамматикаға (сөзжасам, фонетика, т. б.) байланысты қарастыра отырып, екі тілдің де артық-кем түсетін айырмашылықтарын ажыратып беруге зер салады. Түркі тілін сарт тілінен артып түспесе кем түспейді деп бағалайды, сондықтан түркі халықтары қанша жақсы білсе де, өзге тілде емес, өз ана тілінде жазса ләзім болар еді деп ойлайды. Аталмыш туынды түркі тілінің өзіндік және оның өмірлік қадір-қасиетін танып білу үшін, соны қастерлеп, дәріптей түсу үшін жазылған.