Мір, мірдің оғындай

Мір, мірдің оғындай. Тұрақты тіркестің қазіргі мағынасы — жанға қатты бататын, адам өңменінен өтетін зәрлі сөз. «Біреудің шын мүсіркегені маған мірдің оғындай тиеді» («Лениншіл жас» газеті.).

Бізге тіркестің екінші сыңары «оғындай» сөзінің түбірін (оқ) талдау қажеттігі жоқ. Мағына жағынан күңгірт тартып, түсініксіздік тудыратыны бірінші сыңар — «мір». Кейде бұл түбір -дей жұрнағын қосып алып, «мірдей» қалпында жеке де қолданыла береді.

Айта кетерлік жағдай, Н. Оңдасынов пен Е. Бекмухаметов өздерінің қазақ тіліне енген араб, парсы сөздері туралы жазған кітаптарында «мір» сөзін арабтың «әмир» (әкім, бастық мағынасындағы) деген тұлғасынан қысқарған деп санап, оған «оғындай» сөзін тіркестіре отырып, көркем әдебиеттен мысалдар келтірген. Шынын айтсақ, мұның өзі шындыққа жанаспайтын жорамал. Әмірдің оғы ғана адам жанын жаралап, басқаның атқан оғы дарымауы — сенімге симастық жайт.

Ойға салсақ, бұл екі сөз (мір мен оқ) мағыналас, әрі кетсе, осы жағынан бірімен-бірі байланысты. Оны тілдік деректермен анықтай түсуге болады. Өте ерте кезде адам баласына тағы хайуандарды аулау үшін құрал қажет болды.' Ол кездерде мұндай құрал қызметін жай ғана таяқ атқарған. Таяқ жақындағы ақды ұруға, алыстағыны атуға арналған. Кейбір түркі тілдерінде осындай қарапайым құрал мен оны қолдану әдісіне берілген атау бүгінгі күнге дейін сақталған. Мысалы, хакас тілінде «миргеле» тұлғасы «лақтыру» дегенді білдірсе, ал туваларда «мирге» таяқ мағынасында қолданылады.

Тофа тілінде де «таяқ» мағынасын «мерһе» аңғартса, алтай тілінде «мергеде»—лақтыру дегенді ұғындырады. «Таяқ» мағынасындағы көптеген «мирге» басқй түркі тілдерінде, соның ішінде, қазақ тілінде «оқ» сөзін меншіктенген. Біздің болжамымыз тунгус-маньчжур тілдерінің кейбір деректерімее анықтала түседі. Эвендерде «миир»— садақ оғы дегенге мезгесе, ал нанай тілінде «морали» деп «садақты» айтады.

Осыларға қарағанда, ерте заманда қазақтарда да «садақ» мағынасын «мір» сөзі бере алған. Уақыт өтіп, қоғаім дамуымен қоса тіл байлығының өсуі нәтижесінде «мір» атауы «садақ» немесе «мылтық» сияқты сөздермев алмастырылған. Алайда, алғашқы атау «мір» осы кезге дейін тіліміздегі тұрақты сөз тіркесінде сақталғандығының куәсі болып отырмыз. Сөйтіп, «тілі мірдің оғындай» дегеніміз қазіргі түсінік бойынша, «тілі садақ оғындай» сияқты мағынамен бірдей.

Ескерте кетер бір жағдай — сөйлегенімізде «мір» сөзінің тілмен қосақтала айтылатын (тілмар) басқа да дыбыстық түрі кездеседі. Бірақ мұндағы «мар» тұлғасын «мір» сөзімен сәйкестендіруге болмайды.