Мүмкіндік пен шындық

Мүмкіндік пен шындық– материяның уақыт бойындағы қозғалысын, өмір сүруін, өзгеруін сипаттайтын философиялық категориялар. Мүмкіндік пен шындық категорияларын теориялық тұрғыдан алғаш зерттеген – Аристотель. Ол тек шындықтың ғана мүмкіндігі бар, ал шындық еместің ешқандай мүмкіндігі жоқ деген қағидаға сүйенетін философиядағы метафизикалық дәстүрге қарсы шықты.

Аристотель мұндай тұжырым қандай да болсын қозғалыс пен пайда болуды жоққа шығарады деп дәлелдеді. Мүмкіндік пен шындық категорияларының қозғалыс ұғымымен байланысты екенін ашып, қозғалыс – мүмкіндіктің шындыққа айналуы деп түсіндірді. Ол шындықтың бастапқы екенін атап көрсетіп, мән жағынан алғанда шындық мүмкіндіктен бұрын болатынын және уақыт бойынша қашан да бір шындықтың алдында басқа шындықтың болғанын, яғни бір шындықтың екінші шындықты тудыруын талдап түсіндірді. Аристотель Мүмкіндік пен шындық категорияларын адамның мақсатқа сәйкес іс-әрекетіне байланысты зерттеді.

17- ғасырда инерция заңының ашылуына байланысты өздігінен қозғалу принципінің өлі табиғат үшін дәлелденуіне сүйеніп, Т.Гоббс оқиғалардың себептілік байланысы жөніндегі принципке негізделген Мүмкіндік пен шындықтың ықтималдылығы ұғымын ұсынды. И.Кант Мүмкіндік пен шындықты уақыт тұрғысынан қарап, мүмкіндік дегеніміз – өмір сүру уақыты белгісіз заттар, шындық дегеніміз – заттардың белгілі уақытта өмір сүруі, ал қажеттілік – заттардың қай уақытта болсын өмір сүре алатыны деп түсіндірді. Гегель шындық дегеніміз – мән мен құбылыстың нақтылы бірлігі деп, Мүмкіндік пен шындық категорияларына диалектикалық тұрғыдан терең мазмұнды анықтама береді. Гегель логикалық қайшылықсыздықтың бәрі мүмкін деп қарайтын формальді мүмкіндіктің метафизикалық түсінігін қатал сынға алды. Ол мүмкіндік дегеніміз – шындықтың абстрактілі кезеңі ғана, ал шындық дегеніміз – болмыс, өмір сүру, мән, мүмкіндік категорияларынан гөрі әлдеқайда мазмұнды, нақтылы дейді. Гегель шындықтың шынайы мүмкіндіктерін танып-білуі адамның парасатты іс-әрекетке белсенді кірісуінің алғышарты болады деп тапты.

Шындығында шындық дегеніміз – дәл осы уақытта өмір сүріп отырған бар заттар мен құбылыстардан тұратын әлемнің бір кезеңі. Мүмкіндік – әлі болмаған, бірақ белгілі бір жағдайларда пайда болып, шындыққа айналып, өмір сүре алатын дүниенің болашағы. Шындық болмысқа, тіршілікке, мәнге, мүмкіндікке қарағанда әлдеқайда нақтылы. Ал мүмкіндік объективті түрде өмір сүріп, шындыққа ұласатын процесс. Шындық барлық жағынан алғанда іске асқан мүмкіндік, бізден тыс өмір сүретін объективті дүние, материалдық процесс. Мұндай шындық тек даму процесі арқылы қалыптасып, өсіп жетіледі. Шындық дегеніміз әуелгі кезде әрбір заттың, құбылыстың, процестің даму сатысы, кезеңі, бөлігі ғана. Ал әрбір зат, процесс басқа да заттармен, процестермен ішкі органик. жағынан тығыз байланысты. Олай болса, дамудың тенденциялары, мүмкіндіктері жан-жақты, мол, сансыз болып келеді.

Іске асатын шындықты тудыратын мүмкіндіктер қоғам мен табиғаттың заңды және объективті дамуынан шығып, нақты болады. Даму процесінің өзі, негізінен, осыған сүйенеді. Шындықтың ең негізгі белгісі, өзіндік ерекшелігі оның қажеттілігінде, заңдылығында жатыр. Оның өміршеңдігі осы қажеттіліктің нәтижесінде ішкі объективті даму мүмкіндіктерінің әрі қарай өсіп-жетілуіне жол ашумен тығыз байланысты. Яғни, диалектика заңы бойынша шындықтың ілгері дамуы оның өз бойындағы мүмкіндіктердің пісіп-жетіліп, бірте-бірте жаңа шындыққа айнала бастауынан келіп шығады. Олай болмаған жағдайда Мүмкіндік пен шындық арасында қайшылықтар пайда болып, олар әлеум., саяси өзгерістерге әкеледі.

Мүмкіндік пен шындық заттар мен оқиғалардың дамуының негізгі кезеңдерін білдіретін философиялық ұғымдар. Шындық - бұл қазір шындық, оқиғалар. Бірақ бұл заттар мен оқиғалар даму барысында өзінің қазіргі қалпында кенеттен пайда болған жоқ, олардың өзіндік ерекше шығу кезеңі мен тарихы бар. Шындық ол пайда болғанға дейін мүмкіндік ретінде бар.

Мүмкіндік - бұл жаңадан пайда болған шындық, әлі пайда болмаған шындық. Мүмкіндік шындықты тудыратын дамудың объективті және субъективті шарттарынан тұрады. Мүмкіндік - бұл әлі жүзеге асырылмаған, бірақ пайда болуы мүмкін, шындыққа айналуы мүмкін оқиға. Мүмкіндіктің шындыққа айналуы даму процесін білдіреді.

I. және V. Оның тұжырымдамаларын зерттеуде Гегельдің қосқан үлесі зор. Оның ілімі бойынша И. және В. бір-бірімен ажырамас байланыста болады, мүмкіндік потенциалды шындық, оның шындыққа айналуы белгілі бір қажеттілікке негізделген. Гегель бұл ұғымдарды қажеттілік пен кездейсоқтық, болмыс пен оқиға ұғымдарымен байланыста қарастырады. Мүмкіндік кенеттен шындыққа айналмайды. Ол ескі шындықтың қойнында дамып, белгілі бір шарттар пайда болған кезде шындыққа айналады. Мүмкіндік іске асырылған сайын оның бар ескі шындықпен күресі күшейе түседі. Осыған сәйкес формалды, абстрактілі және нақты мүмкіндіктерді ажырата білу керек.

Формальды мүмкіндік – тек логикалық тұрғыдан дұрыс, бірақ нақты негізі жоқ қалаулы мүмкіндік. Ол дамудың объективті заңынан туындамайды, сондықтан ол ешқашан шындыққа айналмайды.

Абстрактілі мүмкіншілік – оның іске асуына әлі жеткілікті жағдайлары жоқ, бірақ оның жүзеге асуы үшін заңды болып табылатын мүмкіндік және ол адамдардың өзгеру, даму логикасынан туындайтын мүмкіндік. Абстрактілі мүмкіндік даму процесінде белгілі бір шарттар орындалған кезде нақты мүмкіндікке айналады. Нақты мүмкіндік дегеніміз – оны жүзеге асыру үшін барлық қажетті жағдайлары бар мүмкіндік. Нақты мүмкіндік әрқашан айқын сипатқа ие.

Мүмкіндік пен шындық арасында диалектикалық байланыс бар. Бұл байланыс ең алдымен I. және v. бір-біріне көшу. Ол белгілі бір жағдайларда мүмкіндікті шындыққа айналдыруда және шындықтың жаңа мүмкіндіктерін жасауда көрінеді. Мүмкіндіктің шындыққа айналуы табиғатта өздігінен жүреді. Ал қоғамда шындыққа айналу мүмкіндігі үшін объективті жағдайлардан басқа субъективті факторлардың рөлі маңызды. Мысалы, Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы үшін барлық табиғи-әлеуметтік жағдайлар мен мүмкіндіктер бар. Бірақ бұл мүмкіндіктер өз алдына республиканың тәуелсіздігін нығайтуда тиімді болмайды, яғни шындыққа айналмайды. Ол үшін біз осы мүмкіндіктер мен шарттарға сүйеніп, жоспарға негізделген белсенді практикалық жұмыстарды жүргізуіміз керек.

Адамдар өзінің практикалық іс-әрекетінде нақты мүмкіндіктерге сүйенген жағдайда ғана өз мақсаттарына әрқашан жете алады. Ол үшін табыстың кілті – қолда бар нақты мүмкіндіктерді дұрыс қарастыру және оларды шындыққа айналдыру үшін барлық субъективті факторларды жұмылдыра білу. (Abdulla Ayupov)