Мұнай және газ кеніштері

Мұнай және газ кеніштері

Табиғи резервуарлар көбінесе суға қаныкқан болады. Жер қойнауында пайда болған мұнай мен газ алғашқы қонысынанкөшу (миграция) арқылы коллекторлы резервуарларға кездескеннен кейін, өздерінің тығыздығына сәйкес судан өтіп, жоғары — су бетіне көтерілуге тырысады. Осыған байланысты резервуар ішінде су (астында), мұнай (ортасында), газ (жоғарыда) орналасады .

Мұнай-газ шоғырларын өз бойына жинап, қоршап сақтауға қабілеті бар тау жыныстарының жиынтығын мұнай және газ ұстағышы (тұтқыш) деп атайды. Мұнай-газ ұстағыштары резервуардың бөлімшесі іспетті. Табиғатта мұнай-газ ұстағыштарының бірнеше түрлері кездеседі. Олардың негізгілерінің қатарына дөңбек күмбезді және литологиялық шектелген ұстағыштар жатады. Дөңбек күмбез кеніштері антиклиналдық иілімдерде пайда болып, жабыны мен табаны өз бойынан сұйықтық пен газды өткізбейтін тау жыныстарынан құралады. Бұл жағдайда мұнай мен газ дөңбек күмбез ққрылымның жоғарғы жағындағы ұстағышқа тап болып, сол жерге жиналып, құрылымның тұлғасына сай орнығады. Мұнай мен газдың шоғырлануына үстағыштың пішіні тек қана антиклинал болуы шарт емес. Кей жағдайларда мұнай мен газға қаныққан қабаттар өткізгіштік қабілеті жоқ тау жыныстарымен қоршалуы да мүмкін ғой. Мұндай ұстағыштарды литологиялық экрандалған ұстағыштар деп атайды. Ұстағыштардың кейбір түрлері жердің тектоникалық жарықтарымен байланысты болуы да мүмкін. Мұндай мұнай-газ жатақтарын тектоникалық кедергілі ұстағыштар деп атайды.

Жер қойнауында стратиграфиялық кедергілі ұстағыштар да кездеседі. Бұл жағдайда құламалы мұнай-газ қабаттары горизонтал орналасқан нашар тау жыныстарынан құралған қабаттар құнарлы горизонттарға кедергі келтіріп, қорды сақтауға көмек келтіреді. Пайда болуына, табиғатына байланысты ұстағыштардың барлық түрлерінде мұнай мен газдың көп болуы мүмкін. Мұнай-газ бар ұстағыш құрылымдарды кеніштер деп атайды. Кеніштердің пішіні мен мөлшері ұстағыштардың көлеміне тікелей байланысты келеді. Мұнай және газ кеніштерінің негізгі элементтеріне тоқталып өтейік. Мұнай мен газ қабаттарының түйісу шегі жатқан жазықтықты мұнай−су шекаралығы немесе мұнай кабатыныңтабаны деп атайды. Бұл жазықтықтың қабаттың бетімен кездесіп түйіскен шеңберін мұнайдың сыртқы нұсқасы деп атайды. Мұнай-су шекаралығының, қабаттың табанымен кездесетін сызықты мұнайдың ішкі нұсқасы дейді. Мұнай бетінде орналасқан газ шоғырынгаз төмпешігі деп атайды . Мұнай-газ шектерінің қабаттың бетімен кездесетін жерін газдың сыртқы нұсқасы деп, ал қабаттың табанымен кездескен жерді газдың ішкі нұсқасы дейді.

Егер қабаттың температураға тәуелді қысымы сол қабаттың газ сіңірімділік қысымына тең болса, онда кеніште бос газ бұркемесі пайда болады. Егер қабат қысымы мұнай газ сіңірімділік қысымынан артық болса,кеніш бойындағы барлық газ (бос газбен бірге) еріген газға айналып, мұнай бойына сіңеді. Қабат бойында мұнай болмаған жағдайда таза газкеніші пайда болады. Массивті мұнай-газ кеніштерінде ішкі мүнай немесе газ нұсқалары болмайды. Массивті табиғи пайда болған газ ұстағыш резервуарларында тек қана сыртқы бір газ нұсқасы ғана кездеседі.

Кеніштің геометриялық мөлшері оның жазықтыққатүсірілген проекциясы арқылы табылады. Кеніштің биіктігі деп тік бағытта оның табанынан екі жоғары нүктесіне дейінгі қашықтықты айтады, ал оның ұзындығы — екі мұнай нұсқаларының ұзын және кіші диаметрлеріне тең болады. Кеніш шеңберінің үлкен және кіші диаметрлері оның ортасынан (осінен) өтетін біріне-бірі перпендикуляр сызықтар ретінде орналасады. Жер қойнауында тектоникалық және стратиграфиялық экрандалған кеніштерменқатарлитологиялық экрандалғанкеніштер де кездеседі. Көрсетілген негізгі табиғи резервуарлармен байланысты төмендегідей кеніштер тобы кездеседі: 1)қабат тәрізді кеніштер (дөңбек күмбезді және экрандалған кеніштер); 2)массивті кеніштер; 3)литологияльгқ экрандалған кеніштер.

Мұнай және газ кен орындары

Жер қойнауында бір тектес құрылымдағы мұнай мен газ кеніштерінің жиынтығын мұнайжәнегаз кен _орындары деп атайды. Мұнай газ кен орындары көмірсутектерінің алғаш пайда болған жері емес, олардың көшіп-қону (миграция) арқылы әр түрлі құрылымдарға шоғырланып жиналған орны. Жалпы алғанда кен орнының катарына мөлшері, сапасы бойынша техникалық-технологиялық дәрежесіне және экономикалық түрғыда пайдалану жағдайларына байланысты мұнай мен газдың өндірісте игерілуі мүмкін табиғи жинағы жатады. Кен орындары қор мөлшеріне байланысты ірі, орташа және үсақ болып бөлінеді. Қоры көп мұнай алаңдарын игеру мәселесі — экономикалық мол пайдаға жолықтыратыны сөзсіз. Кор мөлшеріне және сапасына байланысты баланстық және баланстан тыс қорлар болып екі топқа бөлінеді. Баланстық қор өндіруге пайда келтіретін, ал баланстан тысқорлар таяу мезгілдерде игеру пайда келтірмейтін корлар.

Кен орындарының тілмесінде бір немесе бірнеше мұнай-газ кеніштері кездеседі. Тілмеде тек қана бір кеніш (горизонт) кездесіп, оның қорын игергенде экономикалық пайда келетін болса, ондай шоғырды — кен орны деп атауға болады. Кен орындары тек табиғи бір текті құрылымдар арқылы ғана бөлінбейді. Кей жағдайларда көлем-пішіні созылыңқы моноклиналдарда кен орындары шұбатылып, түрлі кедергілерге тіреліп орналасуы мүмкін. Саны бір кен орнында бірнеше түр бойынша топтасқан әр типті кеніштер кездесуі де мүмкін.

Жер қойнауындағы геосинклиналдық және платформалық құрылымдармен байланысты екі түрлі кен орындары кездесетін жағдайлар бар. Оның екі түрі бар: Iсынап — геосинклиналдық облыстарда пайда болған кен орындары; IIсынап - платформалық облыстарда пайда болған кен орындары. I сыныпқа жататын кен орындары Кавказда, Қырымда, Шығыс Қарпат, Түркмения, Ферғана, Өзбекстан, Тәжікстан, Сахалинде, т.б. аймақтарда кездеседі. Калған кен орындары II сыныпқа жатады, олар Еділ мен Орал аралығанда, Батыс Сібір аймақтарында, т.б. аудандарда кездеседі.