Мұхит аралдары

Мұхит Аралдары – Тынық мұхиттың орталығы және оңтүстік-батыс бөлігіндегі аралдары тобы (10 мыңдай). Жері 1,26 млн км². Аралдар Солтүстік жарты шардың субтропиктік (28° 25’ солтүстік ендік) және Оңтүстік жарты шардың қоңыржай ендіктері (52° 30’ оңтүстік ендік) аралықтарында орналасқан. Ең ірі аралдары Жаңа Гвинея мен Жаңа Зеландия мұхит аралдары жерінің 80%-ын қамтиды. Бүкіл құрлықты дүние бөліктеріне бөлгенде мұхит аралдары Австралиямен қосылып айтылады. Халқы (Австралиясыз) 8 млн-дай (1971).

Жаңа Гвинеяның топографиялық картасы

Табиғаты өңдеу

Мұхит аралдары Меланезия (батыстағы ең ірі аралдар), Микронезия (Меланезиядан солтүстіктегі ұсақ аралдар), Жаңа Зеландия және Полинезияға (қалған ұсақ аралдарының бәрі) бөлінеді. Рельефі және геологиялық құрылысы. Батыс Микронезия, Меланезия және Жаңа Зеландия аралдарының рельефі таулы, тілімделген. Ең биік жері Жаңа Гвинеядағы Джая тауы 5029 м. Шығыс Микронезия мен Полинезия аралдары шағын, аласа маржанды атоллдар. Мұхит аралдарының атоллдар. Мұхит аралдарының оңтүстік-батыс бөлігі (Меланезия және Жаңа Зеландия) қазіргі тектоникалық қозғалыстар мен вулканизм күшті байқалған мезозой және қайназой қатпарлық зоналарына жатады. Мұхит аралдарының бұл бөлігі гранит интрузиялары жарып өткен әр түрлі кристалдық және шөгінді жыныстардан құралған. Микронезия, Полинезия және Гавай аралдары вулкандық жыныстардан, кей жерде әк тастардан құралған. Вулкандық жыныстардан бұл ауданда басымы – базальт. Вулкандық аралдарға Гавай, Самоа, Маркиз, Кук (Оңтүстік), Тубуаи, Пасха т.б., маржанды аралдарға Маршалл, Каролин, Гилберт, Эллис, Токелау, Кук (Солтүстік), Феникс, Лайн, Туамоту, Науру, Ошен және басқа ұсақ аралдар жатады. Пайдалы қазбалардан маңыздылары – никель рудалары (Жаңа Каледония), фосфат (Науру және Рождество аралдары), мұнай (Жаңа Гвинея), алтын (Жаңа Гвинея, Фиджи), көмір (Жаң Зеландия), мыс (Бугенвиль).

Климаты өңдеу

Мұхит аралдарының көпшілік аралдары Солтүстік және Оңтүстік жарты шардың тропиктік климаттық белдеулерінде жатыр, Аустралия мен Азияға таяу аралдардың климаты субэкваторлық, 180 меридианнан батыста – экваторлық. Тропиктерден солтүстікке және оңтүстікке қарай климат субтропиктік. Ең жылы айдың орташа температурасы солтүстікке 25 0С (тамыз), оңтүстікте 16 0С (ақпан), ең суық айда солтүстікте 16 0С (ақпан), оңтүстікте 5 0С (тамыз). Жылдық жауын-шашын мөлшері тропиктік белдеуде 1000 мм-ге жетпейді, ал ірі вулкандық аралдардың жел жақ беткейлерінде 10000 мм-ге дейін (Гавай аралдарында). Мұхит аралдарының көпшілік бөлігінде жазда тропиктік циклондар қалыптасады. Жаңа Гвинея және Жаңа Зеландияның Оңтүстік аралдары тауларында мұздықтар (мұзбасу ауданы 1000 км²) кездеседі. Ішкі сулары. Өзен-көлдері мұхит аралдарының батысындағы тұнба және кристалдық жыныстардан түзілген таулы ірі аралдарда кездеседі. Шығыстағы вулканды және маржанды аралдарға түсетін атмосфералық жауын-шашынды кеуекті базальт пен әк тастардың сіңіріп алуына байланысты ағын суы аз немесе мүлдем жоқ. Өзендері жаңбыр суымен қоректенеді. Ірі өзендері – Флай, Дигул (Жаңа Гвинея). Топырағы қалыптасу жағдайларының әр түрлі болуына байланысты сан алуан. Мұхит аралының батысындағы таулы аудандарда топырақ биіктік белдеулік бойынша таралған. Ылғалды мәңгі жасыл ормандарда қызы сары латеритті топырақ, жоғарырақ беткейлерде таудың латеритті, сары, қызыл және сары қоңыр топырағы, ең биік өңірлерінде таудың шалғындық топырағы таралған.

Ашылу тарихы және зерттелуі өңдеу

Еуропалықтардан тұңғыш мұхит аралына жол ашқан испандар мен португалдар. Дүние жүзін айналу сапары кезінде Ф.Магеллан Мариана аралдарын (1521), 1528-29 испандық А.Сааведра Молукка аралдарына барар сапарында Маршалл және Каролин аралдарын, оның отандасы А.Менданья (1568) Соломон, Маркиз аралдарын және Санта-Крус архипелагын (1959), А.Тасман (1642-43) Тасман, Жаңа Зеландия, Тонга және Фиджи аралдарын, Л.А.Бугенвиль (1767) Меланезия аралдарының бірқатарын ашты. Дж.Кук (1768-79) Тынық мұхиттың оңтүстік бөлігіне алғаш сапар шегіп, Общество, Туамоту, Жаңа Гебрид, Жаңа Каледония, Тынық мұхиттың солтүстік бөлігінен Гавай аралдарын ашты. 19 ғасырда мұхит аралдарын ашуда және зерттеуде орыс жиһанкездері И.Ф.Крузенштерн, Ю.Ф.Лисянский, О.Е.Коцебу, В.М.Головнин, Ф.Ф.Беллинсгаузен, М.П.Лазарев, Ф.П.Литке және т.б. көп үлес қосты. Жаңа Гвинея халқының антропологиясы мен этногрофиясын орыс ғалымы Н.Н.Миклухо-Маклай зерттеді. Тарихи анықтама. Алғашқы қоныстанушылар (Аустралия халқының және Меланезиядағы ежелгі негр тектес тобының ата-тектері протоаустралоидтар) мұхит аралына Оңтүстік-Шығыс Азиядан бұдан 20-30 мың жыл бұрын, келесі толқын (Меланезия тұрғындарының көпшілігінің ата-тектері - протомеланезиялықтар) 5-6 мың жыл бұрын келген. Микронезия мен Полинезияны қоныстану б.з. 1-мың жылдығында жүзеге асырылды. 19 ғасырға дейін мұхит аралдары еуропалық мемлекеттердің назарынан тыс қалып келді. 19 ғасырдың 1-жартысында Жаңа Гвинеяның батыс бөлігін Нидерланд, 1840 ж. Жаңа Зеландияны Англия, 1842 ж. Маркиз аралдарын Франция отарлады. 1874 ж. Фиджиді Ұлыбритания, 1884 ж. Гвинеяның солтүстік-шығыс бөлігін Германия, 1898 ж. Гавай, Гуам аралдарын АҚШ басып алды. Ұзақ жылдарғы отаршылдарға қарсы жүргізген күрес нәтижесінде 1962 ж. Батыс Самао, 1963 ж. Батыс Ириан, 1968 ж. Науру, 1970 ж. Тонга, Фиджи тәуелсіздік алды. 1973 ж. Папуа – Жаңа Гвинеяның өзін-өзі толық ішкі басқаруы жарияланды.

Дереккөздер өңдеу

  • Қазақ Совет Энциклопедиясы, VI том
  • Невский В.В., Нильсон О.А., Океания, Л., 1965;
  • Океания, М., 1971.