Мәдениет, өнер және әдебиет (Павлодар облысы)

Ертістің Павлодар өңірі мәдени-ағарту мекемелерінің тарихы ХІХ ғасырдан басталады. XX ғасырдың 90-жылдарында бюджеттік қаржыны ұтымды пайдалану мақсатында мәдени-ағарту мекемелері оңтайландыру қажеттігіне кезікті. Бұл кітапханалар мен клубтардың едәуір қысқаруына соқтырды. 1.01.2001 жылы облыста 750 мәдени-ағарту мекемесі, соның ішінде 615 кітапхана, 135 клуб мекемесі, 9 мұражай, 3 мәдениет және демалыс паркі болды. Клуб мекемелері мен кітапханалар дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі 1991 жылы басталған үздіксіз оңтайландыру үрдісі тоқтады. Саны қалпына келіп, көбею нышаны байқалады. 1999 жылмен салыстырғанда кітапхана 36-ға, клуб мекемесі 20-ға көбейді. Социалистік меншік жағдайында жеке меншікке (13), агроөнеркәсіп кеніші меншігіне (10) негізделген мәдениет мекемелері құрылып, жұмыс істей бастады.

Нарықтық қатынастардың енуі клуб мекемелерінде «Досуг-рынок-клуб» экономикалық формуласының белсенді қолданылуына соқтырды. Клубтар, Мәдениет үйлері көрсететін ақылы қызмет саны 55%-ды құрады.

Мемлекеттік желіге 14 қалалық және облыстық, 10 аудандық, 70 селолық мәдениет үйін, 9 селолық клубты, 9 автоклубты қосқанда 112 клуб мекемесі жатады. Бұрынғы типті мекемелердің ішінде автоклубтар өз мәнін жоғалтпады. Олар Баянауыл (1), Железинка (2), Ертіс (3), Лебяжі (1), Шарбақты (2) аудандарында сақталды. Бұл аудандардың үгіт бригадалары концерттік бағдарламамен, көшпелі кітапханамен шалғайдағы ауылдарға барып, 101 шара өткізді. Мәдениет үйлері мен клубтар жұртшылықтың өнер қабілетін дамытуда тірек базасы болып қала береді. Жалпы облыс бойынша 665 жаздық құрылым бар, оған 7686 адам қатысады (2001). Соның ішінде аудандар 526 көркемөнерпаздар ұйымына 6208 адам мүше. Соның ішінде аудандар бойынша Ақсу қаласының ауылдық аймағы – 20 ұжым және 193 қатысушы, Ақтоғай – 37 (399), Баянауыл – 14 (226), Железинка – 14 (148), Ертіс – 66 (678); Қашыр – 50 (470); Лебяжі - - 24 (269); Май – 41 (297); Павлодар 18 (211); Успен - 54 (544); Шарбақты - 100 (1033); Екібастұз қаласы ауыл зонасы – 35 (747); Павлодар – 48 (903); Қалқаман кенті – 5 (90); Хор және вокальды ұжым кеңінен тараған, облыста олардың саны 105, ал құрамында 1467 адам бар; ән және би ансамбльдері – 7 (72); драматикалық – 44 (4780); халық аспаптар оркестрлері – 27 (331); үрлемелі халық оркестрлері – 8 (129); ВИА және эстрадалық ансамбльдер -52 (292); фольклерлік – 48 (589); басқалары – 71 (831); Көркемөнер ұжымдарынан басқа сәндік-қолданбалы өнер түрлері бойынша, техникалық шығармашылық бойынша, спорт түрлері және басқалары бойынша көптеген әуесқой бірлестіктер жұмыс істейді. Облыста «халық» және «үлгілі» деген атақтары бар ұжымдар саны жыл сайын өсіп келеді. 2001 жылғы 1 қаңтарға дейін олардың саны 31 ұжымға жетті. Олардың ішінде: «Сюрприз» (Екібастұз) хореграфиялық ансамблі; «Русские узоры» фольклерлік ансамблі (Ақсу); «Беу жігіттер» және «Баянауыл әуендері» ансамбльдері; «Автомобилист» үрлемелі оркестрі (Қашыр); «Лейся песня» және «Рябинушка» ансамбльдері (Шарбақты) және басқалары. Айтыс, фестиваль, театрландырылған көріністер, көрмелер, түлектерге арналған бал, гала-концерттер, балаларға арналған таңертеңгіліктер, Наурыз, Рождество, Республика күніне және басқа мереке күндеріне арналған мәдени іс-шаралар өткізу дәстүрге айналған. Кейбір аудандарда Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерді еске алу және соғыс ардагерлерімен кездессу, оларға құрмет көрсету кештерін ұйымдастырып, өткізу дәстүрге айналды. Иса Байзақовтың туғанына 100 жыл толуына байланысты облыстық және респуликалық ақындар айтысы, «Ән қанатында» жас орындаушылар конкурсы өткізілді. Облыстық айтыс 2000 жылғы 6-8 шілде аралығында Ертіс ауданының С.Байзақов ауылында өтті. Оған облыстың 8 ауданы мен 3 қаласынан 16 ақын қатысты. Республикаға белгілі ақын Серік Құсанбаев жеңімпаз атанды. 2000 жылғы қыркүйектің 28-29-да Павлодар қаласында республикалық айтыс болды. Оған Жамбыл, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарынан басқа 11 облыстан 18 ақын қатысты. Екі күн өткен осы айтысқа 2 мыңнан астам адам жиналып, ақындар өнерін тамашалады. Гран-приге қарағандылық А.Әлтаев; 1-ші орынға өскемендік А.Кәкенов; 2-ші орынға астаналық Ж.Болтанова; 3-ші орынға алматылық А.Бұлғақов ие болды. Қазақстан халықтарының мәдениеті мен өнерінің IV фестивалінің өткізілуі облыстың мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Оған облыстың барлық ауылдарынан құрамында 30 ұлттың өкілдері болған 5 мың өнерпаз қатысты; оның аясында әскери-патриоттық және солдат әндерінің облыстық фестивалі, «Хрустальный звон» жас орындаушылардың облыстық конкурсі (100 әуесқой), «Балдәурен» балалар шығармашылығы облыстық фестивалі (2 мың бала) ынтымақты өтті. Павлодар облысының шығармашылық ұжымдары мен орындаушылары 34-ші республикалық жас музыканттар конкурсының (Алматы); «Жас қанат» эстрадалық конкурсының; «Шабыт» жас шығармашылардың халықаралық конкурсының (Астана); Славян жазулары мен мәдениетінің күндеріне арналған (Өскемен) республикалық фестивальдің Қазақстан халықтарының достық фестивалінің (Алматы-Астана); лауреаттары мен дипломанттары атанды. Сондай-ақ, Түркстан қаласының 1500 жылдық мерей тойына арналған республикалық ақындар айтысының (Шымкент қаласы); «Утренная звезда» теледидар бағдарламалары фестивалінің (Москва) жүлдегерлері; «Поет родное село» бүкіл ресейлік фестивалінің (Омбы); VII Халықаралық жас таланттар конкурсының (Одесса) дипломанттары атанды. Клуб мекемелерінің жұмыстары облыстың 14 ұлттық мәдени орталықтарымен, оның ішінде 1999 жылы құрылған облыстық «Шаңырақ орталығымен»; Қазақстан халықтарының кіші Ассамблееясымен және басқа ұйымдармен бірлесіп жүргізіледі.

2001 жылғы 1қаңтарға дейін мемлекеттік облыстық кітапхананың жүйесі 161 кітапханадан құрылды. Бұл кітапханалардағы оқырмандар саны 197 мың 800; келушілер саны – 1 млн. 646 мың; кітап қоры 3 млн. 12 мың; кітап беру саны - 4 млн. 648 мың. Сонымен қатар, 415 оқу орындарының кітапханалары (оның ішінде 370 мектеп, 9 жоғары оқу орнының, 16 колледждің, 20 кәсіптік-техникалық білім беру училищесің), 9 ауыл шаруашылығы мамандарына, ғылыми-техникалық, медициналық мамандарға қызмет көрсететін кітапхана (оның ішінде 4-техникалық, 4-медициналық, 1- ауыл шаруашылық) жұмыс істейді. Облыстың ведомстволық кітапханаларының саны - 615. Ықтыймалдандыру кезеңінде кәсіподақ ұжымдарының кітапханалары жабылып, мемлекеттік және техникалық кітапханалардың қысқартылуынан кейін жоғары оқу орындарындағы кітапхана саны (1992 жылы екеу болса 2000 жылы тоғызға) өсті. Ақпараттық рыноктағы бәсекелестік жағдайда негізінен мемлекеттік кітапханалар жүйелері сақталған. Осыған байланысты көпшілік кітапханаларында оқырмандар сұранысы мен ақпараттық қажеттілігін өтеуге мүмкіндік беретін жарнамалы коммерциялық емес маркетингтік жаңа бағыт пайда болды. Облыс кітапханаларының жұмыс тәжірибелерінде ұдайы байланыс, оқырмандарға анкета мен сауалдар ұсыну бойынша зерттеу жүргізу берік орнықты. Кітапханалар жағымды имиджер жасау барысында жұртшылықпен толассыз байланыс орнатып, жарнамалық жұмыстар жүргізіп келеді. ООУНБ-нің жүргізген іс-шаралары бойынша телерадиодан 116 хабарлама, 50 анонс және хабарлар берілді. Аудандық мерзімді баспасөз құралдарынан Қашыр, Железинка, Ақтоғай, Шарбақты, Ертіс аудандарының орталық кітапхаларының жұмыстары жарияланды. БАҚ-тармен Екібастұз қалалық орталық кітапханасының қызметкерлері тығыз байланыс жасайды.

Облыстық кітапханалардың тәжірибесінде анкеталау және оқырмандар сұрақтарын зерттеу түрлері дәстүрге айналды. Кітапханалар жағымды имидждер жасау мақсатында жұртшылықпен байланыс орнатып, жарнамалық жұмыстар жүргізеді. Кітапхананың осындай қызметтеріне орай облыстық радиодан апта сайын хабарламалар, анонстар және тоқсанына екі рет арнайы телерадио хабарлар беріледі. Барлық аудандық мерзімді баспасөздерде аудандық орталық кітапханаларының жұмыс тәжірибелері ұдайы насихатталып келеді. БАҚ-тар қызметін насихаттауда Екібастұз қаласының кітапхана қызметкерлері белсенділік танытуда. Екібастұз орталық кітапханасында қызмет сапасын жақсарту және оқырман сұранысын өтеу мақсатында «Жас ұлғайған адамдар өміріндегі кітаптың рөлі» деген тақырып бойынша шағын зерттеу жасалды. Осы мәселеге орай сұрақтарға 60-70 жастағы 40-тан астам респондент қамтылды. Нәтижесінде респонденттер жастарының ұлғайғанына қарамастан кітапты үйге әкеліп қызмет көрсетуден гөрі, кітапханаға өздері келіп, кітап алуды қалайтыны анықталды. Оқырмандар қажеттілігін арттыру мақсатында облыс кітапханалары өздері көрсететін қызмет кешендерін ұдайы кеңейтіп отырады. Қазіргі заманғы кітапхаларда ақпарат алумен тоқталмайсыз, сонымен қатар, бос уақытты да өте мазмұнды, қызықты өткізуге болады. Келушілердің көңілдерін көтеруде кітапханалардың әдеби-музыкалық салондарда және көрме залдарында ұйымдастырылатын дәстүрден тыс іс-шаралар жүргізумен қатар, оларға жігер қосатын жазушылар және ақындармен, әртістермен, суретшілермен кездесулер үнемі өткізіледі; оқырмандар вернисажда болып, классикалық орындаушылармен кездесіп, олардың үндерін естіп отырады. Кітапханалар қызметінің маңызды бөлігі Қазақстанның тәуелсіздігіне, Республикада және облыста тұратын халықтардың дәстүрін білуге орай насихат жұмысын жүргізумен тығыз байланысты.

Соңғы жылддары кітапхана мемлеккеттік тілді оқып-үйренуді ұйымдастырушы болып келеді. ООНБ жанында «Тіл өнері» университеті ұдайы жұмыс істеуде. Мемлекеттік кітапханада осы мақсатта «Ата мұра» мәдени орталығы, Қашыр АОК-да (аудандық орталық кітапх.) «Жастар» клубы, Баянауыл АОК-да қазақ тіліндегі кітаптардың орталығы ашылды. Қоғамдық топтардың саналуандығы көрініс берген кезде, мемелкеттік кітапханалар солардың бәріне бірдей қызмет көрсетті. Олар мүдделері бойынша клубтар ашып, қариларды, жастарды, әр түрлі деңгейдегі мамандар иелерін біріктіруге, ынтымақтастандыруға қызмет етті. Облыс қалалары мен ауылдарының көптеген тұрғындары ООНБ жанындағы «Біздің ошақ», Шарбақты АОК-ғы «Ардагер», «Үй бикесі», «Шебер қолдар»; Екібастұз қаласындағы ОК-ғы «Әйелдер әлемі», «Денсаулық», «Отырыстар»; Қашырда «50-дің сыртындағылар», Успен АОК-ғы «Қайнар көз», «Диалог»; Ерітіс АОК-ғы «Табиғат жанашырлары»; Ақсу қаласының ОК-ғы «Денсаулық» әуесқой клубтарына ынталы қатысады.

Кітапханалардың мәдени-демалыс қызметтері әр түрлі үйымдармен, мекемелермен және жеке қайраткерлермен ынтымақтастықта дамып келеді. Шығармашылық және іскерлік тығыз байланыс облыс кітапханаларын ұлттық мәдени орталықтармен, «Павлодар» балалар қорымен; «Қазақ тілі» қоғамымен, тілдерді оқыту орталығымен, облыстық тілдерді дамыту департаментімен, облыстық ішкі саясат департаментімен, Мұсылман әйелдер лигасымен, мәдениетті қолдау қорымен, облыстық және аудандық газеттермен жақындастыра түсуде.

Кітапханалардың жалпыны қамтыйтын мәдени-ағарту іс-шаралары мен ақпараттық қызметтері оның қызметкерлерінің әлеуеті негізінде жүзеге асып отыр. Мемлекттік кітапханаларда – 379 қызметкер жұмыс істейді (2000). Олардың 26 % жоғары білімді, 53 % арнайы орта білімді, 21 % арнайы мамандар емес. Экономиканы реформалау кезінде бағаны ырықтандыру кітапханаларға жоспарлы қаржы бөлу ісін қиындыққа ұшыратты.

Соның салдарынан бірқатар уақыттар бойы кітапханалардағы кітаптарды жаңарту, мерзімді баспасөздерге жазылу, жалпы кітапханаларды автоматтандыру мәселелері қажетті тұста шешілмеді. 2000 жылдары іріктеуді және мерзімді баспасөзге жазылуда облыс әкімінің, облыстық мәдениет қорының бір мезгілдік акция есебінен әрекет жасалып, алынған гранттар қаржысы есебінен (ООУНБ), Павлодар қаласындағы «Пушкин кітапханасының» мегажобасы бойынша (ООУНБ жне ОК) жүргізілді. Кітапханаларға кітаптардың белгілі бір саны «Кітап» - «Кітапханаға кітап сыйла» республикалық айлығы барысында түсті. Оқырмандардың сұраныстарын заманауи ақпараттық технологияны қолданбай сапалы және жедел орындау мүмкін емес. Қазір облыстың орталығы мен аудан орталықтарының және оқу орындарының кітапханаларында ақпараттық технологиялармен жұмыс істеу тәжірибесі жетік меңгерілді. 2002 жылдары Павлодар облысында 9 мұражай және 3 филиал жұмыс істеді. Олардың көпшілігі соңғы он жыл ішінде ашылды. Г.Н.Потанин атындағы тарихи-өлкетану мұражайы - облыстағы байырғы мәдени ошақ (1942). Бұхар жырау атындағы облыстық әдебиет және өнер мұражайы 1990 жылы ашылды. Одан кейін өлкетанушы-фотограф Д.П.Багаевтің мұражай-үйі есігін ашты (2000), Баянауыл ауданында Қ.И.Сәтбаев атындағы мұражай (1967), С.Торайғыров атындағы мұражай (1993), М.Ж.Көпеев атындағы (1994) мұражай тұрғындарға қызмет көрсетуде. Павлодар қаласында Майра Шамсутдинова атындағы Ән шығармашылығы үйі (2000), Шафер үйі (2001) ашылды. 2000 жылы Ақсу және Шарбақты аудандарында, 2001 жылы Успен ауданында тарихи-өлкетану мұражайы есігін ашты. Қ.Пішенбаев атындағы тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс істейді. Г.Н.Потанин атындағы тарихи-өлкетану мұражайы, Бұхар жырау атындағы облыстық әдебиет және өнер мұражайы, өлкетанушы-фотограф Д.П.Багаевтің мұражай-үйі және Майра Шамсутдинова атындағы Ән шығармашылығы үйі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасрдың басындағы тарихи ескерткіші және сәулеті болып саналатын ғимаратқа орналастырылды. Павлодар мұражайларының қоры 65 мың экспонат құрайды. Олардың ішінде Ертістің Павлодар өңірінің көне фауналары археологиялық қазбалар кезінде табылған бірегей заттар: Ұлы Отан соғысы кезіндегі құжаттар; Д.П.Багаевтің фотография коллекциялары анағұрлым қызықтыра түседі. Әдебиет және мем. мұражайларда философ М.Ж.Көпеевтің, Қазақ ҒА тұңғыш Президенті Қ.И.Сәтбаевтің репрессияға ұшыраған жазушылар Ж.Аймауытовтың, ақын И.Байзақовтың пайдаланған түп нұсқа заттары, сондай-ақ, ақындар мен жазушылардың қол жазбалары көпшілікті құмарта көруге, танысуға тартады. Білімді кең тарату мақсатында мұражайларда: экскурсиялар, көрмелер, тақырыптық кештер, кітаптардың тұсау кесері, белгілі адамдармен кездесу сияқты қызметтің санаулан түрлері ұйымдастырлады. Бір жыл ішінде облыстың мұражайларында 250 мыңға жуық адам келеді. 2001 жылғы 1 қаңтарда облыста 3 парк: Павлодардағы «Қалалық демалу орталығы» орталық мәдени және демалыс паркі (1946 жылы ашылған), Екібастұз қаласындағы «Қалалық мәдени және демалыс паркі» (1985), Ақсу қаласындағы «Тұрмыс» ЖАҚ «Қалалық мәдени және демалыс паркі» (1966) жұмыс істейді. Парктерде 12 дене шынықтыруға бағытталған объект және 12 аттракцион бар. Олардың Павлодардағы саны - тиісінше 1 және 7; Екібастұзда – 5 және 3; Ақсуда – 6 және 2. Паркте соғыс және еңбек ардагерлерін қошаметтеу, ұлттық дәстүрлі мереке «Қымыз мұрындық» гүлдер мейрамы, дискотекалар, клоунада, «Дог-шоу», «Котовася» сияқты жұмыс формалары қалыптасқан.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.