Мөңке би Төлеұлы

Мөңке би Төлеұлы — 1207 жылы Қытайдың Хубей провинциясында туып, 1259 жылы Моңғолияның Бұрқан-Қалдан деген өзінің ата мекенінде жерленген. Әкесі Төле хан болған. Шыңғысханның немересі Бату хан мен өзінің інісі Берке ханның көмегімен 1251 жылдары өзінің қарсылас туыстары Шағатай, Үгедей хандарды ығыстырып Шыңғысханың Керөлеңдегі ордасына қаған би болып сайланған.

Мөңке би Төлеұлы
Мөңке Төлеұлы
Туған күні	1207 (1207)
Қайтыс болған күні	1259 (1259)
Қайтыс болған жері	Моңғолия, Бұрқан-Қалдан
Қызметі	Би
Әкесі	Төле хан

Ескерту: Қазақта белгілі екі Мөңке бар: бірі — Шыңғысты хан сайлаған Мөңке Төлеұлы, екіншісі — Сырымға бата берген Шекті Мөңке Тілеуұлы.

Мөңке бидің толғау-термесі

Ескі шежіре деректерде кездесетін мына толғау-термесі ел аузында қалған:

Тайғақ, тайғақ көлдерден

Балық шығар деп еді.

Ол балықты аулайтын,

Үш ашалы шанышқылы,

Қайық шығар деп еді.

Терең жатқан балықты,

Алып шығар деп еді.

Жолы болмас қарсықты,

Екі етегі су болып,

Бір жаратқан тәңірге,

Налып шығар деп еді.

Ауылдан шу қылып,

Жаулықтарын ту қылып,

Зайып шығар деп еді.

Оқшонтай жоқ, кісе жоқ,

Белбеу шығар деп еді.

Жүгініс жоқ, келіс жоқ,

Келбеу шығар деп еді.

Үй басына тоқылдақ,

Келі шығар деп еді.

Енесімен керісіп,

Келін шығады деп еді.

Бір уысқа толмайтын,

Аяң шығар деп еді.

Қай жақ болса қонысың,

Сол жақ шығар деп еді.

Тайынша мен танаға,

Жүк артылар деп еді.

Ағып жатқан дария,

Суы тартылар деп еді.

Пышағы мен шақпағы,

Қалып шығар деп еді.

Бес қойға алған өгізді,

Тегін дерсің деп еді.

Егін егіп, тарының,

Сөгін жерсің деп еді.

Есха деген қамыстан,

Жебе шығар деп еді.

Жүре берсең алдыңнан,

Төбе шығар деп еді.

Сол төбенің басына,

Асасы бар қолында,

Өзі тоба жолында,

Ақсақалды қария,

Жеке шығар деп еді...