Надир шах Мұхаммед

Надир шах Мұхаммед (пушту محمد نادر شاه‎) (9.4.1883, Дехрадун қаласы, Үндістан – 8.11. 1933,Кабул) — Ауғанстанның билеушісі (1929 – 33). Мұхаммед Надир 1883 жылы 9 сәуірде Үнді Дехрадунында дүниеге келген, Мұхаммед тайпасының Баракзай руының өкілі: оның әкесі-Сұлтан Мұхаммед-Хан Телай, Дост Мұхаммедтің ағасы. Мұхаммед Надир хан алғаш рет Ауғанстанға 18 жасында британдықтар мен Абдур Рахман атасы Яхья ханға жер аударудан оралуға рұқсат берген кезде келді. 1919 жылы Ауғанстанда болған ұлт-азаттық қозғалыста көрнекті рөл атқарды. Мұхаммед Надир хан Аманулла ханның генералы болды және үшінші ағылшын-ауған соғысы кезінде ауған күштерін басқарды. Соғыстан кейін Мұхаммед Надир хан Қорғаныс министрі және Ауғанстанның Франциядағы елшісі болды. 1926 жылы қызметтен кетіп, Францияда тұрды. 1929 жылы отанына қайта оралған соң Бачаи Сакаоға қарсы күресті басқарды. Сол жылғы қараша айында Ауғанстанның королі болып жарияланды. Надир шахтың жаулап алушылық соғыстарының нәтижесінде Армения,Әзірбайжан,Грузия,Дағыстан,Ауғанстан,Белуджстан,Хиуа және Бұхар хандықтары провинция ретінде бірігіп,үлкен империя құрылды. Надир ирандардың ақша соғу жүйесін өзгертіп,"надери" деп аталатын тиындар соқтырды.

Ел басқаруы

Хабибулла Калакани көтерілісі басталғаннан кейін көп ұзамай Мұхаммед Надир Падишах Аманулланың саясатымен келіспегендіктен жер аударылды. Хабибулла Калакани Аманулланы құлатып, билікті басып алғанда, Мұхаммед Надир Үндістанға көшті. Мұнда ол ағылшындардың әскери қолдауына ие болды, содан кейін ол Ауғанстанға оралды. Шығыс провинциясындағы пуштун тайпаларының басында тұрып, 1929 жылы 13 қазанда Кабулды басып алып, 15 қазанда «Надир шах» деген атпен патша болып жарияланды. Қашып кеткен Хабибулла Калакани көп ұзамай тұтқынға алынып, өлім жазасына кесілді.

Аманулланы қолдаған оппозицияны аяусыз басқара отырып, Мұхаммед Надир-шах мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдарын құрды. Үкімет негізінен оның туыстары мен жақын серіктестерінен құрылды.

1931 жылы қазанда жаңа конституция қабылданды. Надир шах оны билік үшін күресте қолдаған тайпаларға үлкен жеңілдіктер жасады: Конституцияға түзетулер енгізу құқығын алған жалғыз парламенттік орган Лойя Джирга (тайпалар кеңесі) болды.

Сыртқы саясат саласында бейтараптық және барлық елдермен тең қатынастарды дамыту бағыты жарияланды, бірақ іс жүзінде Надир-шах режимі Ұлыбританияға ерекше назар аударды. Соған қарамастан, КСРО тарапынан өз тәуелсіздігінің қолдауына мұқтаж, 1930 жылы ауған әскерлері Кеңес территориясына қарулы шабуылдар жасаған Ибрагим-бектің басмак бандаларын ел аумағынан вытыстырды.

1931 жылы 24 маусымда Кабулда бес жылдық мерзімге бейтараптық және өзара шабуыл жасамау туралы кеңес-ауған келісіміне қол қойылды, жыл сайын автоматты түрде ұзартылды.

1931 жылы 24 маусымда Кабулда бес жылдық мерзімге бейтараптық және өзара шабуыл жасамау туралы кеңес-ауған келісіміне қол қойылды, жыл сайын автоматты түрде ұзартылды.

Надир шах елдің саяси өмірін оппозицияның пайда болуын болдырмайтын қатаң бақылауға алды. 1932 жылы күшті Чархи отбасы мүшелерін, Аманулла әмірінің серіктестерін өлім жазасына кесу режимге наразылық туғызды. Саяси оппозиция жеңіліске ұшыраған жағдайда, режимге наразылық жеке террор түрінде болды: 1933 жылы маусымда Берлинде Ауғанстанның Германиядағы Елшісі Мұхаммед Азиз хан Надирдің ағасы өлтірілді. Осыдан кейін Кабулдағы Ұлыбритания елшісіне қастандық жасалды.

1933 жылы 8 қарашада «Неджат» лицейіндегі салтанатты рәсім кезінде Мұхаммед Надир-шахты лицейдің 19 жастағы оқушысы Абдул Халик Хазар атып өлтірді. Қастандық жасаушы дереу қамауға алынып, тоқсан сайын өлім жазасына кесілді, оның жақын туыстары (әкесі мен ағасын қоса алғанда) дарға асылды.

Әдебиет

• История Востока. Том 5: Восток в новейшее время (1914—1945 гг.). — М.: Восточная литература РАН, 2006. — ISBN 5-02-018500-0.