Нарва (өзен)

Нарва
эст. Narva jõgi
Сипаттамасы
Ұзындығы	77 км
Су алабының; ауданы	56 200 км²
Су шығыны	321 м³/с
Су ағысы
Бастауы	Чуд көлі
• Биіктігі	30 м
• Координаттары	58°59′14″ с. е. 27°43′49″ ш. б. / 58.98722° с. е. 27.73028° ш. б. (G) (O) (Я) (T)
Сағасы	Нарва шығанағы
• Биіктігі	0 м
• Координаттары	59°28′12″ с. е. 28°02′36″ ш. б. / 59.47000° с. е. 28.04333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 59°28′12″ с. е. 28°02′36″ ш. б. / 59.47000° с. е. 28.04333° ш. б. (G) (O) (Я) (T)
Орналасуы
Ел	Эстония, Ресей

Нарва (эст. Narva jõgi немесе Naroova) — Эстониядағы ең үлкен өзен. Ресей Федерациясының Ленинград облысымен шектесіп, Чуд-Псков көлінен басталып Балтық теңізінің Фин шығанағына құяды.^[1]

Этимологиясы

Ғалымдардың айтуынша, Нарва атауы Балтық-Фин тілдерінен шыққан. Фин лингвисі Лаури Кеттуненнің айтуынша, Нарва есімі вепс мағынасын білдіреді. Вепс тілінде нарва "тізбек", "тік жар", "шоңғал"дегенді білдіреді.

Вепс атауына Нарва маңында орналасқан Вепс ауылы (Вепскула) да негіз бола алады, ол 1922 жылға дейін ауыл ретінде болды. Вепсилер өмір сүрген бұл ауыл ертеден пайда болған, бұл туралы Ливон жылнамаларында 1374 жылдың өзінде-ақ айтылады.

Орыс тілінде өзен Нарова деп ХІІІ ғасырдың жылнамаларында аталған. Өзен жағасында орналасқан қаланың атауы Нарва болды. Кейде Норов атауы да қолданылды. Нарва өзеннің атауы ретінде қолданысқа 1927 жылы енді.^[2]

Өзеннің сипаттамасы

Васкнарва ауылы маңындағы өзендегі судың орташа шығыны 321 м³/сек немесе жылына 10,123 км³ құрайды. Өзен сағасынан Нарва су қоймасына дейін 40 шақырым жерде өзен солтүстік-шығыстағы батпақты ормандар арқылы өтеді. Өзеннің бұл бөлігінде ол Қара өзек (Мустайыги) және бірнеше жылғалар құяды.

Нарва сарқырамасы

Нарва сарқырамасынан төменгі ағысында Нарва аңғары тереңдігі 20 метрден асатын каньонда орналасқан. Нарва өзенінің каньоны -бұл мемлекеттік қорғаудағы ландшафты қорық. Нарва су электр станциясынан бастап, өзеннің құрғақ арнасындағы бөгеттен кейін Эстонияның ең Шығыс аралы және сонымен бірге осы елдің ең шығыс нүктесі Кренгольм аралы орналасқан. Осы жерде Нарва өзені екі тармаққа бөлінеді. Сол жақ тармағының ені -40 м, оң жақ тармағы -85 м. Нарваның құрғақ арнасында ауданның көрікті жерлерінің бірі Нарва сарқырамалары орналасқан. Сол жақ Кренхольм сарқырамасының биіктігі 4 м-ден 6 м-ге дейін, ал оң жақ Джоальский сарқырамасы 6 м-ден 7,5 м-ге дейін. Сарқырамалардың жалпы ені 125 метр.

Әрі қарай өзен тағы 2,2 шақырым ағып, ал қалған 12 шақырымы қылқан жапырақты орманмен жабылған Петров мен Канну аралдарының жағалаулары арқылы ағып өтеді.

Нарва сағасынан 700 метр жерде оған Россон өзені құяды. Россон шығысқа қарай (15 шақырым) ағып жатқан Нарва мен Луга өзендерін байланыстырады.

Нарваның Балтық теңізінің Фин шығанағына құятын жерінде Нарва-Йыэсуу (Эстония) курорттық қаласы орналасқан.^[3]

Гидрологиясы

Желтоқсаннан наурыз айының аяғына дейін қыс-көктем мезгілінде Нарва өзені қатады. Өзеннің қату процесі тұрақсыз, көбінесе саңылаулар пайда болады (өзен арнасында мұздың жиналуы, бұл судың қозғалысын шектейді). Жазда Нарвада судың ең төменгі деңгейі байқалады. Өзен жаңбыр-қар суларынан қоректенеді. Судың көп бөлігі Чуд көлінен келеді.

Өзеннің қайнар көзінен алыс емес жерде оның суларының қозғалысы кіші кемелердің жүруіне кедергі жасамайтын Омут шоңғалдарымен шектеледі. Жоғарғы ағысында Нарва тарамданып ағып, әртүрлі мөлшердегі аралдарды құрайды -олардың ішіндегі ең ірісі -Верховский.

Төменгі ағысқа түсер алдында ол Нарва сарқырамаларын құрайды. Олардың жалпы ені — 125 метр. Сарқырамаларға байланысты Чуд-Псков көлінен Фин шығанағына дейінгі өзен бойымен кемелер қозғалысы шектелген.^[4]

Елді мекендері

Нарва өзені бойында Эстонияның Нарва, Нарва-Йыэсуу және Ресейдің Ивангород қалалары орналасқан. Сонымен қатар Эстонияның Алайыэ Валд, Кароли, Пермискюла, Кунингакюла, Иллука Валд, Пермискюла, Иллука Валд, Нарва, Вайвара Валд, Нарва-Йыэсуу елді мекендері орналасқан.

Негізгі салалары

Нарваның негізгі салалары -Плюсса және Россон өзендері

Нарва сағасы

Оң жақ салалары:

Втроя өзені ұзындығы 16 шақырымды құрайды, сағасынан 74 шақырым қашықтықта ағып өтеді;
Кашучка, Үлкен Черемуха ұзындығы 13 шақырым, сағадан 55 шақырым қашықтықта ағады;
Драгобост, Засечка, Сюга, Криуша салалары бар;
Нарва су қоймасына Темница Крав, Плюсса құяды – ұзындығы 281 шақырым;
Давыдовка, Щучка – 17 шақырым;
Черновка – 14 шақырым;

Сол жақ салалары: Поруни, Тсиретоки, Городенка, Лупаху, Месткюла (Қара), Кулгу, Тырва;^[5]

Шаруашылық мақсатта пайдалану

Нарва өзенінде — Нарва су электр станциясы орналасқан. Бастапқыда станция Мәскеуге электр қуатын беруі керек еді, бірақ жоба жүзеге асырылмады. Бүгінде ГЭС деривациялық қағидатта жұмыс істейді және энергияның негізгі ағыны Ресей Федерациясының бірыңғай энергетикалық жүйесіне жеткізеді. Электр энергиясының бір бөлігін Ивангород тұтынады.

1991 жылы Нарва ГЭС-і Эстония мен Ресей арасында бөлінді, бөгет әлі күнге дейін әр түрлі елдерде орналасқан. Бұл жұмысты едәуір қиындатады, өйткені барлық жұмыстар мен жабдықтарға құжаттама жасау қажет. Бүгінде Нарва ГЭС-і - Ленинград атом электр станциясының резерві болып саналады.

Кеме қозғалысы

Нарва өзенінде 40% -ға жуық кеме қатынасы жұмыс жасайды, Нарва су қоймасында және жергілікті су электр станциясынан төмен қарай. Өзеннің Эстония жағында Нарва яхта порты орналасқан. 2023 жылдан бастап Эстония мен Ресей тарапынан қауіпсіз тасымалдау үшін жаңартылған порттарды қайта құру жұмыстары жүргізілетін болады.

Флора және фаунасы

Нарва өзенінің бойында қылқан жапырақты қарағай және аралас шырша-қайың және қарағай-қайың ормандары өседі.

Өзеннің төменгі ағысында жылан балықтар, албырттар, Нарва тілтістері кездеседі. Өзен бойында сим, кета, алабұға, табан уылдырық шашады. Қыс кезінде навага балықтары Фин шығанағынан Нарва сағасына келеді. Сонымен қатар мұнда торта балық, табан балық, қызылқанат, шортан және басқалары кездеседі.

Дереккөздер

↑ Қазақ Совет энциклопедиясы, 8-том, 271-бет.
↑ https://www.keskkonnaamet.ee/sites/default/files/keskkonnaharidus/narva_jogi_rus_varv.pdf Реки с заповедными территориями в уезде Вирумаа 2
↑ https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/31525 Нарва (река)
↑ https://energoseti.ru/post/narva Нарва
↑ https://vsereki.ru/atlanticheskij-okean/bassejn-baltijskogo-morya/narva-narova Все реки

[1] Қазақ Совет энциклопедиясы, 8-том, 271-бет.

[2] ttps://www.keskkonnaamet.ee/sites/default/files/keskkonnaharidus/narva_jogi_rus_varv.pdf Реки с заповедными территориями в уезде Вирумаа 2

[3] ttps://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/31525 Нарва (река)

[4] ttps://energoseti.ru/post/narva Нарва

[5] ttps://vsereki.ru/atlanticheskij-okean/bassejn-baltijskogo-morya/narva-narova Все реки

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Нарва
эст. Narva jõgi

Сипаттамасы
Ұзындығы	77 км
Су алабының ауданы	56 200 км²
Су шығыны	321 м³/с
Су ағысы
Бастауы	Чуд көлі
• Биіктігі	30 м
• Координаттары	58°59′14″ с. е. 27°43′49″ ш. б. / 58.98722° с. е. 27.73028° ш. б. / 58.98722; 27.73028 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Сағасы	Нарва шығанағы
• Биіктігі	0 м
• Координаттары	59°28′12″ с. е. 28°02′36″ ш. б. / 59.47000° с. е. 28.04333° ш. б. / 59.47000; 28.04333 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 59°28′12″ с. е. 28°02′36″ ш. б. / 59.47000° с. е. 28.04333° ш. б. / 59.47000; 28.04333 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Орналасуы

Ел	Эстония, Ресей