Негізгі қорлар

Негізгі қорлар — материалдық өндіріс саласында да, бейөндірістік салада да заттай нысанда ұзақ уақыт бойына жұмыс істейтін және өзінің құнын тозуына қарай бөліктер бойынша жоғалтатын материалдық-заттай құндылықтардың жиынтығы. Негізгі қорларға үймереттер, ғимараттар, беріліс қондырғылары, жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш приборлар мен құрылғылар, өндірістік, шаруашылық құрал-саймандар мен керек-жарақтар, жегіндік және өнімдік мал, көп жылдық екпе ағаш, т.б. жатады. Өндірістік және бейөндірістік Негізгі қорларға бөлінеді. Ақшалай тұлғадағы Негізгі қорлар “Негізгі құрал-жабдық” деп аталады. “Негізгі құрал-жабдық” термині көбінесе бухгалтерлік есепте қолданылады, басқа жағдайларда “Негізгі қорлар” термині пайдаланылады.

Негізгі қорлардың жіктелуі

Негізгі өндірістік қорларды халық шаруашылығының салалары мен қызметтің түрлеріне қарай, ал әрбір салада мақсаты мен заттық белгілерін ескере отырып, түрлеріне (топтарына, ішкі топтарына) қарай сыныптарға ажыратады.

Негізгі қорлар халық шаруашылығының салалары бойынша?

• өнеркәсіпте, ал өнеркәсіп ішінде – оның салалары немесе олардың топтары мен кешендері бойынша (машина жасау, химия-орман кешендері, ағаш дайындау, ағаш өңдеу өнеркәсібі, т.б.) топтастырылады.
• құрылыста,
• ауыл шаруашылығында,
• көлікте,
• байланыста, т.б.;

Тұрпаттық жіктелімге сәйкес мынадай түрлерге (топтарға, ішкі топтарға) ажыратылады:

• үймереттер – өндірістік үдеріс үшін қажетті жағдай жасайтын және машиналар мен жабдықтардың сақталуына жәрдемдесетін архитектуралық-құрылыс нысандары;
• ғимараттар –өндіріс үшін қажетті және еңбек заттарының өзгеруімен байланысты емес инженер-технологиялық нысандар; * беріліс қондырғылары – энергияны, сұйық және газ тәрізді заттарды беруге арналған қондырғылар;
• машиналар мен жабдықтар: күш машиналары мен жабдықтары – энергия өндіру мен оны түрлендіруге арналған құралдар, жұмыс машиналары мен жабдықтары – өнімді дайындау кезінде еңбек затына тікелей әсер ету үшін пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың, агрегаттардың барлық түрлері;
• өлшеуіш және реттеуіш приборлар мен қондырғылар, зертханалық жабдықтар;
• есептеу техникасы – ЭЕМ, басқарушы, клавиштік және басқа машиналар;
• көлік құралдары – жүктер мен адамдарды тасымалдау құралдары;
• аспаптар – қысқыштар, түзеткіштер, тездер, т.б.;
• өндірістік құрал-саймандар мен керек-жарақтар – өндірістік операцияларды жеңілдететін, еңбек қорғау, еңбек заттарын сақтау заттары;
• шаруашылық құрал-саймандар – үстелдер, жазу машиналары, көшіргіш қондырғылар, компьютерлер, т.б.;
• ат-көлік, өнімдік мал – жылқы, сиыр, өгіз, т.б.;
• көп жылдық екпе өсімдіктер – жеміс-жидек, көгалдандыру өсімдіктері, екпе ағаштар, т.б.;
• жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығын – жер телімдерін тегістеу, бөгендерді тазарту, т.б.;
• өзге де негізгі қорлар – кітапхана қорлары, мұражай экспонаттары, жалға алынған негізгі қорларға жұмсалған шығын, т.б.

Негізгі қорлардың актив бөлігі

Негізгі қорлардың актив бөлігі - негізгі өндірістік қорлардың бір бөлігі, олардың көмегімен өндіріс барысында еңбек құралдарына тікелей (белсенді түрде) ықпал жасайды не олар бір жерден екінші жерге көшіріледі, бақылау міндеттері орындалады. Олар: жұмыс машиналары мен жабдық, көлік құралдары, аспаптар, т. б. Өнеркәсіптің кейбір салаларында (мұнай, көмір, орман өнеркәсібінде) құрылыстар мен ғимараттар да (жолдар, қоймалар, т. б.) белсенді рөл атқарады. Негізгі қорлардың жалпы құнындағы Негізгі қорлардың актив бөлігінің үлес салмағы негізгі қорлар құрылымының ілгерішілдігін сипаттайды. Жоғары техникалық деңгейде жарақтандырылған және еңбектің электрмен жарақтандырылуы дәрежесі жоғары көсіпорындарда, яғни өндірістік үдерістер неғұрлым механикаландырылған және автоматтандырылған кәсіпорындарда оның мәні анағұрлым зор.

Негізгі қорлардың пассив бөлігі

Негізгі қорлардың пассив бөлігі - өндіріске тікелей қатыспайтын, бірақ еңбек үдерісі үшін және негізгі қорлардың актив бөлігінің қалыпты жұмыс істеуі үшін жағдай жасайтын, адамды және өндіріс құрал-жабдығын сыртқы ортаның әсерінен қорғайтын өндірістік негізгі қорлар. Олар, мыс., үймереттер мен ғимараттар, беріліс қондырғылары, шаруашылық құрал-сайманы, т.б.

Негізгі қорларды бағалау

Негізгі қорларды бағалау - негізгі қорлардың құнын анықтау тәсілі. Негізгі қорлардың серпінін, шамасын, құрылымын, құрамын, тозуын есептеу үшін қолданылады; тозымпұлды (амортизацияны), өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын және тиімділікті есептеу үшін қажет.

Есеп пен талдау практикасында оның бірнеше түрлері қолданылады. Бухгалтерлік есеп пен есептемеде негізгі қорлар теңгерімдік құн (бастапқы немесе қалпына келтіру құны) бойынша көрсетіледі. Бастапқы құнда негізгі қорларды дайындауға (салуға) немесе сатып алуға, тасымалдауға, құрылыс құрастырым жұмыстарына жұмсалған нақты шығын қамтылады. Қалпына келтіру құны негізгі қорларды қазіргі кезең жағдайында және осы кезендегі баға бойынша өндіру құны. Ол жұмыс істеп тұрған негізгі қорларды олардың нақты жай-күйі мен сапалық тозуын ескере отырып қайта бағалау жолымен айқындалады. Негізгі қорлар пайдаланылу барысында бірте-бірте тозады, осы факторды есептеу үшін қалдықтық құн көрсеткіші қолданылады, бұл көрсеткіш негізгі қорлардың теңгерімдік санының және толық қалпына келтіруге арналған тозымпұл аларын басшылыққа ала отырып есептелетін тозу сомасының шығын айырмамен айқындалады.

Негізгі қорларды қайта жаңарту

Негізгі қорларды қайта жаңарту - негізгі өндірістік капитал элементтерінің жұмыс істеу және моральдық тозуы нәтижесінде жаңартылатын экономикалық үдерісі. Жойылатын элементтерді жаңа, техникалық тұрғыда барынша жетілген тетіктермен ауыстыру жолымен жүзеге асырылады.

Негізгі қорларды жою

Негізгі қорларды жою - негізгі қорлардың тозуы, белгіленген пайдалану мерзімінің салдарынан одан әрі пайдалануға жарамсыз болуымен байланысты кәсіпорын (бірлестік, фирма, компания, т. б.) Теңгерімінен алу және есептен шығару. Апат пен дүлей (өрт, су і, т. б.) салдарынан жойылған, сапалық түрғыдан ескірген және конструкциясы жетілдірілмеген жабдық пен машиналар да жұмысқа жарамайтын болса, сатуға келмейтін қалпына келтіру (жаңғырту) техникалық жағынан мүмкін емес немесе экономикалық тұрғыда тиімсіз болса, азып-тозған немесе құрылыс салу кезінде бұзылған үймереттер мен ғимараттар да бухгалтерлік теңгерімнің есебінен шығарылуга тиіс.

Тағы қараңыз

• Негізгі қор (кітапхана)