Оккам ұстарасы

«Оккам ұстарасы» — ағылшынның франсискнт-монахы, философ-номиналисты Уильям Оккамның (Ockham, Ockam, Occam; шамамен 1285—1349) есімімен аталған методологиялық принцип. Ол қысқаша түрде былай айтылады: «Қажет емес жағдайда бар нәрсені көбейту дұрыс емес» (немесе «Қажет емес жағдайда жаңа нәрселерді қатыстыру дұрыс емес»). Бұл принцип методологиялық редукционизмнің немесе үнемдеу принципінің (экономия принципі) негізін құрайды.

Бірақ та «Оккам ұстарасын» ойлап тапқан У. Оккамның өзі емес, ол жай ғана Аристотель заманынан бері келе жатқан логикадағы «жеткілікті негіз принципін» түрлендірді. «Оккам ұстарасы» — бұл оның атрибуциясы (авторға сілтеу) емес, жай ғана атауы.

Оккам ұстарасы ғылымда мынадай принциппен қолданылады: егер бір құбылысты дәлелдеудің екі жолы болса, мысалы, біріншісі – A, B және C заттары арқылы (мысалы, терминдер, факторлар, түрлендірулер, т.с.с), ал екіншісі – A, B, C және D заттары арқылы дәлелденсе және екі жолдың да түйіндері бір болса, онда бірінші жол дұрыс саналады, яғни D заты артық болып табылады.

Тарихы

«Ockam. Philosophical Writings. A Selection Edited and Translated by Philotheus Boehner» (New York, 1957) баспасында ортағасырлық философия маманы Филотеус Бенер «Оккам ұстарасының» авторларға көбінесе мынадай түрде ұсынылатынын хабарлайды: «Қажет емес жағдайда көп нәрсені пайымдау дұрыс емес» (лат. Pluralitas non est ponenda sine necessitate). Нақтырақ Оккам былай айтқан:

«

...ешқашан да қажет емес жағдай да көп дәлел айтуға болмайды... түсіндірілуге келетін нәрсенің барлығы да басты ойлардың негіздерінің қатар келуімен дәлелдеуге болады, — сонымен қатар бұл нәрсені бір ғана негізбен дәлелдеуге болады, ол дәлел алдыңғы айтылған дәлелмен бірдей деңгейде, тіпті одан да жақсы болуы мүмкін.

»

Кейбір жерлерде мынадай нұсқа да кездеседі: «аз нәрсенің салдарымен дәлелдеуге болатын құбылысты көп нәрсенің салдарымен дәлелдеу дұрыс емес» (лат. Frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora). Сонымен қатар көптеген ғалымдар ұсынған «Қажет емес жағдайда нәрсенің санын көбейту дұрыс емес»(лат. Entia non sunt multiplicanda sine necessitate) деген нұсқа Оккамның шығармаларында кездеспейді.

Қазіргі ғылымда Оккам ұстарасының астарын былай түсіндіреді: егер бір құбылысты дәлелдейтін логика жағынан бір-біріне қарсы емес бірнеше жол болса, солардың ішіндегі ең қарапайым жолын дұрыс санаған жөн.

Принциптің толық мазмұнын қысқаша түрде мынаған келтірсе болады: егер жаңа құбылысты ескі заңдармен дәлелдеу мүмкін болса, оны дәлелдейтін жаңа заң ашу керек емес. Қазір бұл принцип – ғылыми критикалық ойлаудың қуатты қаруы. Оккамның өзі бұл принципті Құдайдың бар екендігін дәлелдеу мақсатында түрлендірген.

Жоғарыда айтылғандардан да қысқаша айтқанда, «Оккам ұстарасының» мағынасы – «Ең қарапайым түсіндіру – ең дұрыс түсіндіру».

«Ұстара» сөзінің философиялық мағынасы

Жалпы философияда «ұстара» сөзі бір құбылыстың ықтималдығы аз, шындыққа келмейтін дәлелдемелерін алып тастайтын құрал («қыру», ағылш. shave away) ретінде түсіндіріледі. «Shave» сөзі зат есім ретінде «мистификация», «жалған» деген де мағынаны береді; сондықтан да «shave» етістігі «мистификациялау», «алдау» мағынасында қолданылады. Ал «away»сөзінің қосылғанда кері мағынаны береді, яғни «shave away» «ақиқатты орнату» дегенді білдіреді. Алайда жалпы қолданыстағы лексикадағы «shave» сөзі «қырыну» дегенді білдіреді. Ал қырыну құралы ұстара(razor) болғандықтан, шындықты орнату «құралы» да осылай аталынды. Тағы да ұстараларға мысал келтіретін болсақ, «Хэнлон ұстарасы», «Поппердің фальсификациялау принципі» деген ұғымдар да бар.

Мысалдар

Тарихта осы принциптің қолданылуына көптеген мысалдар бар. Соның ішіндегі ең танымалдарының бірі – Күн жүйесінің пайда болуының алғашқы теориясын ұсынған математик әрі физик Лапластың император Наполеонға жауабы. Наполеон Лапластан Лагранж үнемі қайталайтын «Құдай» сөзі оның еңбектерінде неге кездеспейтінін сұрайды. Сонда Лаплас «Себебі мен бұл гипотезаны қажет етпедім» деп жауап береді.

Ежелгі Грекияда шәкірттері Платоннан адам сөзінің анықтамасын сұрайды. Сол кезде Платон «Адам дегеніміз – екі аяқты, қанатынан айырылған жануар» деп жауап береді. Мұны естіген Синоптық Диоген бір әтешті ұстап алып, қанатынан айырып, Академияға әкеліп, «Міне, платондық адам» деп жар салады. Содан кейін Платон өз анықтамасына «және жалпақ табанды» деген сөзді қосуына мәжбүр болады.

Ақпарат теориясы тілінде «Оккам ұстарасы» принципі былай түрленеді: ең дәл хабарлама деп ұзындығы ең қысқасын айтамыз. Себебі хабарлама неғұрлым қысқа болса соғұрлым ондағы ақпаратты есте сақтау оңайға түседі.

Альберт Эйнштейн «Оккам ұстарасы» принципін төмендегідей түрлендірді: кезкелген нәрсені мүмкін болғанша көбірек қысқарту керек, бірақ артық кетпеу керек.

Оккам ұстарасын латын тілінде «parsimoniae» деп те атайды, яғни үнемдеу, экономия, қысқалық заңы. Бұл принциптің бір құбылысқа байланысты бәсекелес бірнеше гипотезалардан ең дұрысын таңдауда маңызы зор. Егер бірнеше гипотеза болса, біз бірінші ең қысқасын таңдаймыз және оны талдаймыз, егер ой қарсылық тудырмаса және дәлел жеткілікті болса, таңдалған гипотеза дұрыс болып табылады. Ал қарсы жағдайда басқа екінші ой таңдалып, әрі қарай талданады.

Бертран Рассел «Оккам ұстарасының формасы» деген ұғымды ұсынады. Ол белгілі нәрсені белгісіз нәрсені табуға қолдансақ қана «Оккам ұстарасы» принципі орындалады. Бір адам математика сабағында теорема дәлелдесе, ол соған қатысты анықтамаларды, аксиомаларды және басқа да ұғымдарды білуі керек. Мысалы, Пифагор теоремасын дәлелдеу үшін біз катет, гипотенуза, бұрыш, перпиндикуляр, үшбұрыш сияқты терминдерді, косинустар теоремасын, аксиомаларды білуіміз керек. Осы ақпараттар бізге белгілі болғанда, біз теореманы қысқа әрі нақты дәлелдейміз.

Исаак Ньютон былай айтқан: «Біз құбылысты түсіндіру нақты әрі жеткілікті себептер бар екендігін мойындауымыз керек. Бірақ ол себептерді біз толық меңгеруіміз керек».

Жоғарыда айтылған ғалымдардың ойлары құбылысты қысқа әрі нақты түсіндіру және оны тыңдарманның жетік түсінуі өте қиын мәселе екендігін көрсетіп отыр. Философтар мұны мойындайды және оның орындалуы өте сирек, тіпті ньюанс екендігін айтады.

Ғылымда Оккам ұстарасы эвристикалық (басқару немесе бақылау ережесі) құрал ретінде қолданылады және екі түрлі модельді салыстырып, сынамайды, теоретикалық модельдерді дамытуда бағыт береді. Ғылыми әдісте «Оккам ұстарасы» логиканың нақты принципі болып табылмайды және ол ғылыми дәлелденбеген десе де болады.

Ғылымға белгілі Соломоновтың индуктивті қорытындысы «Оккам ұстарасының» математикалық дәлелі ретінде саналады, бірақ ол тек қана ықтималдылық теориясы негізінде ғана есептеген. Оның ойынша, белгісіз ортаны ықтималдылық арқылы танып білуге болады.

Бұл принцип Оккамның бүкіл философиялық ойларының айнасы сияқты болып көрінгенімен оның еңбектерінде бұл туралы ештеңе айтылмайды. Оның осыған байланысты айтқан сөзі «Numquam ponenda EST pluralitas sinus» (Көп ақпарат қажет емес болса, қойылмауы керек) Петра Ломбардтың ұсынысы бойынша жазылған (Quaestiones decisiones Quattuor Libros Sententiarum Petri Lombardi) діни еңбектерінде кездеседі.

Тарихи деректер Оккам ұстарасы принциптерінің Джон Скот (1265-1308), Маймонид (Моше бен Маймон,, 1138-1204), тіпті Аристотель (б.з.б. 384-322) сынды ертеректегі философтардың еңбектерінде кездесетіндігін көрсетеді.

«Оккам ұстарасы» термині алғаш рет 1852 жылы сэр Уильям Гамильтонның (1788-1856) еңбектерінде, Оккам қайтыс болғаннан кейін бес ғасыр өткен соң, пайда болды. Оккам бұл «ұстараны» ойлап таппады, бірақ ол бұл принципті жиі ұстанған және әртүрлі жолдармен уағыздаған. Оккам айтқан ұстараға байланысты ойлардың ішіндегі ең танымалын 1639 жылы Корктық Джон Понсе жазып қалдырған.

XX ғасырдан бастап философтардың арасында индукция негізіндегі эпистемологиялық тұжырымдамалар, логика, прагматизм және ерекше айтуға болатын ықтималдылық теориясы кеңінен танымал бола бастайды.

XX ғасырға дейін «табиғаттың өзі қарапайым, сондықтан да табиғат туралы қысқа да нұсқа гипотезалар шындыққа жанасу үшін ықтималдылығы көп» деген пікір кеңінен тараған болатын. Бұл түсінік эстетикалық қарапайымдылықпен байланысты және ойдың негізі діни сенімдерде жатыр. ХІІІ ғасырда Фома Аквинский осы аргументті жасады, ол былай жазған: «Егер іс бір амалмен жеткілікті орындалса, оған бірнеше амал қолдану артық болады, себебі біз табиғаттың екі бірдей құралды қолданбайтынын көріп жүрміз».

Саймон бір нәрсенің күрделі не қарапайым болуы біздің ол затты сипаттауымызға байланысты екендігін пайымдайды. Куайн өзінің Максима анализын ұсынады, ол анализде құрылымды жазаның грамматикалық болатынын көрсету үшін жеткілікті болғанға дейін ғана ашу керектігін айтады.

Оккам ұстарасы эмпирилистік көп қолдау тапты. Себебі ол ең жақсы теорияны таңдауда көп көмек көрсетеді. «Тең шарттарда ең қарапайым түсіндіру ең күрделісіне қарағанда анағұрлым жақсы» деген ұстараға қойылған талап эмпирилистік тексеріледі. Тексеру процедурасы қарапайым және салыстырмалы түрде күрделі түсіндірулерді салыстырудан тұрады. Егер ең қарапайымының дәлелдері жеткіліксіз болса, Оккам ұстарасының жарамдылық мерзімі аяқталады. Яғни, басқа түсіндіру таңдалады.

Егер бір ғалым гипотеза айтса, ол гипотеза мәңгілік сол күйі қалмайды. Уақыт өте келе оның анықтамасының жеткіліксіз жері қосылуы мүмкін, артық жері алынуы мүмкін, гипотеза дәлелденіп теоремаға айналуы мүмкін және қарсы дәлел де табылып, гипотеза өмір сүруін тоқтатуы да мүмкін. Осы эмпирилистік тексеру болып табылады.

Ұстараның кең тараған формасы ұқсас гипотезаларды ажырату үшін қолданылады. Ол форманың көпшіліктен қолдау табу себебі – қысқа нәрсені түсіну оңай деген факт.

Кейбіреулер Оккам ұстарасын тіпті теория емес (классикалық мағынада, модельдерді басқаратын түйін), теориялардың ішінен дұрысын таңдауға көмектесетін принцип қана деп санайды.

Олардан басқа біз парасатты талдауды қаласақ, Оккам ұстарасын қабылдауымызға тура келеді. Осылайша біз ойлау заңдары мен индуктивті пайымдауларды қабылдауымыз керек. Философ Эллиот Собер түсіндіргендей себептің өзі де ақылға сыйымды негізсіз шындыққа жанаса алмайды. Сондықтан да біз бір ой айтқанда, міндетті түрде әрбір бөлік ақылға сыйымды негізбен дәлелденуі керек (қарсы жағдайда шексіз регресс болуы мүмкін).

Оккам ұстарасын математикалық жолмен зерттеген ғалымдар да бар. Көзге түсерліктей зерттеу жасаған ғалымдарға Гарольд Джеффрис және Eт Джейнстерді жатқызуға болады. Байестік пайымдауды пайдалана отырып, олар қарапайым түсіндірудің ықтималдығы жоғары болғандықтан күрделі түсіндіруден жақсырақ екендігін айтады. Уильям Джеффрис пен Бергер былай айтқан: «...саны аз бақыланатын параметрлі гипотезалар автоматты түрде кері ықтималдық беретін себебі оның аяқ асты қорытынды беруінде...».

Оккам ұстарасы Құдай мәселесін де көтереді. Уильям Оккам өзі құдайға сенген адам және сондықтан да ол еңбектерінде «егер анық болмаса, еш нәрсе де себепсіз болмауы тиіс не тәжірибеден белгілі болуы керек немесе билікке Қасиетті Жазумен дәлелдеуі керек» деп жазған. Оккамның пайымдауынша, себеппен, тәжірибемен немесе жоғарыда аталғаннегіздермен сәйкес келмейтін түсіндіру шындықпен жанаспайды, яғни жалған болып табылады. Дегенмен, Оккам өз заманының діндарларына қарағанда, Құдайды логикалық түрде аргументтермен дәлелдеудің болатындығына сенген жоқ. Шын мәнінде, ол ғылым Құдайды шетке ығыстырады және оған себеп ұстараның критерийлері болып табылады деп ойлады. Оккам үшін ғылым ашу сұрақтары, бірақ құдайға сену сенім мен ашықтық ісі болды. Ол «Тек қана сенім бізді құдайдың құпияларына апарады. Құдай ақылды ашпайды, себебі бүкіл ғаламды, бар нәрсені ол өзі жаратты және апат, ауру сынды зауалдардан тек құдай құтқара алады. Адам логикасы мен рационализм ол құпияларды ашып, оның алдын алуға ұмтылуы мүмкін, алайда бәрібір барлығы да Құдайдың қолында» деп түсіндіреді.

Оккам ұстарасы өзінің көптеген оппозоционерлерін де кездестірген. Олар бұл принципті аса экстремальді деп есептеген. Уильям Оккамның замандасы болған Вальтер Чаттон (1287-1347) Оккам ұстарасын қолдануға қарсы болған. Бұған жауап ретінде ол антиұстара (antirazor) ойлап тапты: «If there are three things which are not sufficient to verify the assertion about the positivethings that quarter should be added, and so on». Сонымен қатар тарихта тағы да антиұстаралар кездеседі.

Антиұстаралар сонымен қатар Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646-1716), Иммануил Кант (1724-1804) және Карл Менгерлермен жасалған. Лейбництің нұсқасы толықтық принципі формасын алды, ал Артур Лавджой идеясы бойынша, бұл әлемді Құдай әртүрлі әрі күрделі қылып жаратты, оны қысқартып тастау мүмкін емес нәрсе. Кант Оккамның ұстарасын жұмсарту қажеттігі бар деген оймен контрұстараны (contrrazor) жасады: «Табиғаты әртүрлі жаратылыстарды жөнсіз қысқарта беруге болмайды».

Қорытындылай келе, бір мысалды қарастырайық. Мысалы, біреу түнгі аспанда ерекше жарықты көрді, ол – анықталмаған ұшатын объект. Әрине, оны өзге ғаламшарлықтар басқарып отырған ғарыш кемесі деген болжам жасауға болады. Алайда, Оккам ұстарасы бойынша, ол көптеген алдын ала белгілі ақпараттарды қажет етеді. Мысалы, өзге ғаламшарлықтардың бар екендігі, олардың ғаламшараралық кемелерді басқара алатындығы, олардың Жер ғаламшарына қызығушылығы, олардың жоғары технологияларына қарамастан білдірмей өтіп кете алатындығы және тағы басқалар. Бірақ та түнгі аспандағы жарықтарға басқа да қарапайым түсіндірулер де бар, мысалы, ұшақ, Шолпан, ауа райы зондтары және тағы басқалар. Жоғарыда айтылған әрбір түсіндіру кішігірім алдын ала белгілі ақпаратты қажет етеді. Дегенмен, ол объекттің өзге ғаламшарлықтардың кемесі екендігін ешкім дәлелдей алмайды, біздің көпшілігіміз (ойланып немесе ойланбастан) Оккам ұстарасын пайдаланып, бұл болжамға қарсы тұрады.

Жоғарыда аталған мысал сияқты псевдоғылыми нәрселерді түсіндіргенде, ғалымдар Оккам ұстарасына жүгінеді. Бірақ ғалымдар нақтылықты алға тартатындықтан, философиялық аргументтерді қолдану ғылыми ортаға жат нәрсе. Басқаша айтқанда, ғалымдар А және Б теориясының бірін таңдау кезінде, Оккам ұстарасы сынды философиялық принциптерге емес, нақты тәжірибе мен бақылауға жүгінгені дұрыс. Осы жағынан қарағанда, Оккам ұстарасы әдемілік критерийі секілді – ғалымдарға оның бар екендігі ыңғайлы, олар тіпті оның дұрыстығына күмән келтірмейді, бірақ жұмыста сирек қолданады.

Қорытындылай келе, Оккам ұстарасы құбылысты алдын ала белгілі факттер негізінде қысқа әрі нақты түсіндіруге уағыздайды. Көптеген қарсылықтар болса да, бұл принциптің маңызы ғылыми жұмыстарда зор. Себебі ғылыми стильде қысқалық нақтылық, логика – бәрі де маңызды факторлар.