Операторлық өнер

Операторлық өнер — көркем шығармашылықтың кинематографиялық түрі; түсіру әдістері мен құралдары арқылы фильмнің мазмұнын, идеясын ашатын көркем образ жасау. Оператор өз жұмысында Операторлық өнердің көркемдік бейнелеу құралдарын, кинематографтық техниканың мүмкіндіктерін кеңінен қолданады және фильмнің сценарийі мен түпкі шығармалық мақсатын басшылыққа алады. Оператор кинофильм кадрлерін түсіруді тікелей жүзеге асырады және режиссёр, суретші және актерлермен бірлескен ұжымдық жұмыс нәтижесінде кино туындысының Операторлық өнерге тән өзіндік көркемдік шешімін табады. Операторлық өнердің кинематографтық жоспар (жалпы, ірі, орта), колориттік шешім, ракурс (жоғарғы, төменгі түсіру нүктелері), бейнекамераның қозғалысы (қозғала түсіру, жақындау, алшақтау), т.б. негізгі бейнелеу құралдары бар.

Дамуы

Операторлық өнердің өркендеуі кино өнерінің және кинотехниканың дамуымен тығыз байланысты. Әлемдік кинематографияның жетістіктері де өз кезегінде Операторлық өнердің дамуымен тығыз байланысты. Әрбір жаңа кинематографтық бағыт (мысалы, неміс экспрессионизмі, кеңестік киноавангард, итальяндық неореализм, француздың жаңа толқыны, т.б.) режимдік ғана емес Операторлық өнердің де ерекшелігімен айқындалады. Кино өнеріндегі әр түрлі бағыттардың және мектептердің қалыптасып, дамуына лайық Операторлық өнердің де стильдік ерекшеліктері қалыптасқан.

Қазақстандағы операторлық өнер

Қазақстандағы алғашқы кино түсіру 1924 жылы сол кездегі республиканың астанасы Орынборға С.М. Буденныйдың келуін мәскеулік оператор Е.Е. Блехманның таспаға бейнелеуінен басталды. Одан кейінгі фильмдерде ("Ауыл кооперациялары", "Қызыл әскер", "Жайлау", т.б. "Востоккиноның" Алматыдағы өндірістік базасы) көрсетілген оқиғалар жалпы иланмен, бір орыннан, ірі планмен детальдар дараланбай түсіріледі. Осы базада жасалған толық метражды деректі "Түрксіб" (1929, Б.Франциссон) фильмін өзіндік нәзік шешімі, кино тілінің тартымдылығымен ерекшеленеді. 1934 ж. "Союзкинохроника" тресінің қазақстандық базасы Алматы киношежіре студиясы болып қайта құрылды, онда И.Колсанов, Б.Я. Пумпянский, Е. Тынышбаев, Г.Н. Новожилов, М. Сағымбаев, т.б. жемісті еңбек етті. Осы кезеңдегі деректі фильмдерде ("Жамбыл ата", операторы Колсанов; "Қазақстан қазынасы", операторы Новожилов; "Жаңғырған дала", операторы Пумпянский, т.б.) өмірден алынған материал баяндау түрінде берілді. 2-дүниежүзі соғысы жылдарында Алматы қаласында ұйымдастырылған Орталық біріккен көркем фильмдер киностудиясы (1941) орыс операторлық мектебінің шеберлері Э.К. Тиссэ, А.Н. Москвин, Б.И. Волчек, А.В. Гальперин, Л.В. Косматов, Б.К. Горбачев, т.б. жұмыс істеді. Олар қазақстандық көптеген кинооператорларды тәрбиелеп шығарды. Қазақ көркем фильмнің қарлығашы -"Амангелдінің" (1938) операторы Х. Назарьянц фильмінің драматург. арқауына терең үңіле білді. Тарихи-саяси көркем фильмнің үлгісін жасауда "Ботакөз" (1957, операторлары - И.М. Гитлевич, Б. Сигаев) алғашқы қадам болды. Ондағы түстік шешімнің басымдылығы - оқиғаның шиеленістілігін айқындай түседі. 20 ғасырдың 70-жылдарындағы операторлық өнерде композицияның әдеттегі қағидасы (бірдей құрылым, алдыңғы планның көмескілігі т.б.) қолдамаушылық, адамның ішкі дүниесіне терең ену, баяндаудың деректілігіне көшу ("Ана туралы аңыз", 1963; "Атамекен" 1966; "Мәншүк туралы дастан", 1970 т.б.) орын алды. А.Қастеевтің ("Қилы кезең", 1966; "Бауырым менің", 1971; "Орман балладасы", 1972), А.Т. Ашпаровтың ("Көкжиекке асқан іздер", 1964; "Қыз Жібек", 1972; "Атаманның ақыры", 1970), М.И. Дугановтың ("Қосымша сауалдар", 1970; "Өгей әке", 1986; "Кімсің сен, салтанатты", 1987), А.Дауылбаевтың ("Таңданыс", 1981; "Ағайымның қалыңдығы", 1983) т.б. фильмдері өзіндік операторлық ізденіс ретінде аталды. Жас операторлар Әубәкір және Болат Сүлеевтердің ("Меркенің үш күні", 1983; Аңшы" 1985), Г.Гидтің ("Өлместің оралуы", 1985), А.Ниловтың ("Күш атасын танымас", 1985;"Шаңырақ", 1987), Ф.Аранышевтің ("Қаралы сұлу", 1983; "Сүйрік", 1985); деректі фильм түсірушілер В.Осенниковтің ("Мәңгілікпен жанасу"), Б.Якубовтың ("Күз ырғақтары"), Г.Емельяновтың ("Ертіс-Қарағанды"), О. Рымжановтың ("Ауылымның күзгі көріністері"), т.б. фильмдері өзіндік ізденісімен ерекшеленеді.

Тағы қараңыз

• Үздік операторлық жұмысы үшін «Оскар» жүлдесі
• Актерлік өнер