Хасен Оралтай

Хасен Оралтай (1933 - 2010) - шетелде жасаған қазақ қайраткері, ұлт азаттық қозғалысын зерттеуші, тарихшы, публицист, түрік, қазақ, ағылшын, неміс т. б. тілдерде жазылған еңбектердің авторы. Алаш сыйлы лауреаты (1994), Түркістан қазақ-түрік халықаралық университетінің құрметті профессоры (1994).

Керей тайпасының Жәнтекей руынан шыққан.

Қазақ халқының тарихына, этнографиясына, әдебиетіне, саясат мәселелеріне арналған түрік тілінде жазылған «Қазақ түріктері» (Измир, 1961), «Ұлы түрікші Мағжан Жұмабайұлы» (Измир, 1965), «Шығыс Түркістан тарихындағы басты мәселелер» (Стамбул, 1975), «Коммунизммен шайқас» (Измир, 1965) кітаптары шыққан. Мәжит Айтбаевтың «Абылай» дастанын және өлеңдерін (1971), тұңғыш рет «Қазақша-түрікше сөздік» бастырды. Түрік халықтарының тарихи тағдырына арналған материалдар жарияланатын «Биік Түркелі» журналын (17 сан) өз қаржысына шығарып тұрды (1962-1986). Стамбулда 1973 ж. басылған «Алаш» кітабында қазақ халқының ғасырларға созылған ұлт азаттық қозғалысына шолу жасады, әсіресе, Алаш қозғалысына, Алаш Орда партиясына, Алаш өкіметіне дұрыс баға берді. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Тынышбаев, М. Дулатов, Ж. Досмұхамедов, X. Досмұхамедов, М. Шоқаев, А. Бірімжанов, Ә. Ермеков, О. Қарашев, М. Жұмабаев, Р. Мәрсеков, Т. Рысқұлов, С. Асфендияров, Н. Төреқұлов, О. Жандосов, С. Қожановтың т. б. Шығыс Түркістаннан шыққан қазақ зиялыларының өмірбаяны, қоғамдық қызметі көрсетілді. Абай дәстүрлерінің Алаш азаматтары шығармаларында тамыр жаюын жан- жақты баяндады. Қытайдағы зорлықшы өкіметтің тепкісіне көнбей азаттық үшін алысқан қазақтардың үлкен бір азапты көшін (1947-54) Тибет, Үндістан, Пәкістан арқылы Түркияға бастап барған әйгілі батыр, өз әкесі туралы «Арыстан туған Қалибек Хакім» («Жұлдыз», 1993, № 7) шығармасын жазды. Желтоқсанның (1986) қанды оқиғасы тұсында Xасекең дүние жүзіне дабыл қағып, жазықсыз қараланған қазақ ұлтын қорғау туралы үн көтеріп, қоғамдық ойды ұйымдастырды, сөз сөйледі, мақалалар, кітап жазды. Сол тарихи «1986 жылғы 17-18 желтоқсандағы Қазақстан оқиғалары» еңбегі түрік тілінен аударылып, қазақша жарияланды («Жұлдыз», 1992, № 2). Мюнхендегі «Азаттық» радиосында қызмет істеген (1967 жылдан) Х. дүниежүзі қазақтарына тарих, қоғам, заман туралы ақиқатты жеткізуге көп еңбек сіңіріп, ұлы Абай көздеген ұлттық сананы, еркіндік мұраттарын қалыптастыруға үлес қосты.

Сәуірдің 14-і күні Мюнхендегі үйінде журналист-зерттеушi, халықаралық "Алаш” сыйлығының иегерi Хасен Оралтай 77 жасында ауыр науқастан қайтыс болды. Хасен Оралтай 1988-1995 жылдары Азаттық радиосының қазақ бөліміне басшылық еткен болатын. Шығыс Түркістанның Тарбағатай аймағында дүниеге келген Хасен Оралтай өткен жиырмасыншы ғасырдың орта шенінде еркіндікке жетуді армандаған қазақтың үлкен тобын Шығыс Түркістаннан алып шығып, небір «тар жол тайғақ кешу» арқылы Батысқа бастаған халық батыры Қалибек Хакімнің ұлы. Кейін Хасен Оралтай әкесінің Шығыс Түркістандағы қазақтарды қытай коммунистерінің шеңгелінен құтқарудағы қиындықтары мен еркіндік жолындағы күресі жайлы өмір шежіресін «Елім-айлап өткен өмір» деген кітабында баяндаған. Азаттық радиосы арысынан айрылған Хадиже бәйбішеге қазаның арты қайырлы болсын деп көңіл айтып, хабарласқан болатын:

«Қазан айының 15-інен бері қатерлі ісік дертімен ауырып жатып қалды. Германиялық дәрігерлер оның денсаулығын әбден зерттеді, жақсы болады деген еді. Бірақ рак ауруы миына, жүрегіне дейін әсер етіп, жағдайы төмендеп кетті» - деп күрсіне әңгімеледі Хадиже Оралтай.

Хасен Оралтайдың Түркияда тұратын немере қарындасы, халықаралық саясат ғылымының докторы Мәриям Хакім марқұмның өмірлік жолындағы ұстанымы жайлы былай дейді:

«Хасен Оралтайдың өмірі "елім” деп еңіреген едігелер тарихын жазумен өтті. Ағамыз XX-шы ғасырда Шығыс Түркістан аталатын қазақ жерінде ел үшін, жер үшін, қазақ үшін жүргізілген арпалыс пен қазақтың еркіндікке деген талпынысының нәтижесінде шет елдерге, Батысқа босып барған қазақтардың өмір шежіресін жазған-ды. Хасен Оралтай ғұмырын алты Алаштың ұлтшыл зиялыларының тарихы мен Қазақстанның бүкіл көкейтескен маңызды мәселелерін жазып жариялауға арнады.

Хасен Оралтайдың жазушылық, өз білгенінше тарихшылық ролі алдымен Шығыс Түркістан қазақтарының Ұлт азаттық күресін қолына қалам алып, алғашқы қарлығаш болып әлемге жариялаудан басталады. Осыдан жарты ғасыр бұрын (1961) алғашқы кітабы "Еркіндік Жолында. Шығыс Түркістан Қазақ Түріктері” еңбегі Түркияның Ізмір қаласында баспадан шықты. Өмірінің соңғы кезеңіне дейін әрі өзі жазған, әрі өзі ұйымдастырған еңбектердің барлығының көздеген мақсаты - қазаққа пайдалы, қазаққа қатысты, қазақтың өткені мен келешегі үшін өзекті мәселелерге арналды».

1954-1967 жылдары Түркияда тұрған Хасен Оралтай ұлт-азаттық жолында күрескен алаш азаматтарының ұранымен газет, журнал, кiтап шығарумен айналысты. 1968 жылдан Мюнхендегі Азаттық радиосына қызметке келген Хасен Оралтай 1988 жылдан бастап 1995 жылға дейін Азаттықтың қазақ бөлімін басқарған.

1986 жылғы желтоқсандағы қазақ жастарының советтік жүйеге қарсы көтерілісі туралы күллі әлемге Азаттық радиосы алғашқы болып жар салған еді. Кейін Хасен Оралтай қазақ жастарының Желтоқсан көтерілісі жайында Батыс баспасөзінде жарық көрген түрлі мақала, деректерді жинақтап кітап етіп басып шығара отырып, сол еңбекте советтік Қазақстандағы алғашқы толқу турасында өзіндік баға да берген болатын.

Хасен Оралтай Азаттыққа қызмет еткен 27 жылда советтік бұғаудағы қазақтың өзекті мәселелерін ұдайы көтерумен болды. Қазақстан халқына еркін де бейтарап ақпарат жеткізуге тырысты.

Бұл тұрғыда Мәриям Хакім:

«Қазақ үшін бойын кернеген ой-пікірін жеріне жеткізе айтып, сөзі жеткенше қалам сермеп, тарихта қалдыруға тырысқан жан еді. Азаттық радиосында жұмыс істеген кезден бұрын да, кейін де, қарлығаштың қанатымен су сепкендей болса да, қазақтың өзекті мәселелерінің жаршысы мен жыршысы жұмысын атқаруға талпынды»,-дейді.

Хасен Оралтай ұлттың мүддесін қорғау жолында өз ұстаным-сенімдерін ашық танытқанда шен алуды, пайда табуды көздемеген еді деп еске алады Мәриям Хакім.

Хасен Оралтайдың бүкіл ғұмыры жат жұртта өткенімен, ол жүрегі әрдайым «қазақ» деп соққан, әрбір сөзіне «қазақ аман болсын» деген тілегін қосып отыратын қазақ ұлтының шын жанашыры бола білген еді.

Хасен Оралтай 2007 жылы Қазақстан Журналистика академиясының БАҚ саласындағы жалпыұлттық «Алтын самұрық» мәртебелі сыйлығымен марапатталды.

Алаш рухын асқақтатып өмір сүрген Хасен Оралтайдың тұтас ғұмыры әкесінің басынан кешкен қанды күндердің жалғасындай елім деп еңіреп өтті дейді Азаттық радиосына пікірін білдірген Еуразия халықаралық жазушылар одағының мүшесі, «Жас қазақ үні» газеті бас редакторының орынбасары Жәди Шәкен. Ол:

"2008 жылы Еуропа қазақтары көші тарихының көсемдерінің бірі, Алаш ардақтысы Қалибек Хакімнің 100 жылдық мерейтойының Алматыда аталуына да көп еңбек сіңірді. Әрі осы Халықаралық конференция негізінде 2009 жылы «Білім» баспасынан «Қалибек Хакім туралы естеліктер» атты кітап шығаруға атсалысты. Алаш рухын асқақтатушылардың соңғы тұяқтарының бірі болған Хасен Оралтайдың тұтас өмірі әкесінің басынан өткен қанды күндердің жалғасындай елім деп еңіреп өтті. Жатқан жеріңіз жаннат, топырағыңыз торқа болсын, аяулы аға!",-деген жүрекжарды сөздерін айтты Азаттық радиосына.