Орамал

Орамал – басқа тағуға арналған ұзынша төрт бұрышты мата. Этнолог С. Қасимановтың айтуынша, орамал сөзінің түбірі парсылардың «рой» – бет „“және “мал” – „мата“ сөздерінен қалыптасқан. Орамал пайдалану мақсатына қарай

бет орамал,
қол орамал,
сулық орамал,
майлық орамал деп бөлінеді.

Қол орамалды ертеректе қыздар кестелеп ұнатқан жігітіне сыйға тартатын болған. Еуразияны мекен еткен көптеген халықтардың әйел өкілдері орамалдың арнайы жасалған түрлерін басқа да тартқан. Оның көлемі мен түрі әрбір тарихи-мәдени өңірлерде әртүрлі болып, оған жергілікті ұлттық ерекшеліктер (калорит) берілген. Дәстүрлі қазақ қоғамында орамалдың ерекше бағаланғандығын халық арасындағы «Орамал тон болмайды, жол болады» деген мақалдан да аңғаруға болады. Оны адамдар өзара сыйластық пен ықыласты көрсету үшін бір-біріне сыйға да береді. Халық арасында орамалдың басқа тартатын шаршы, қиықша, т.б. түрлері кең тараған.^[1]

Орамалдың түрлері

Әйелдер жас ерекшелігіне қарай әртүрлі жаулықтар салады. Үй және шаруа жұмыстарына арналған арзанқол және сән-салтанатқа салатын қымбат бағалысы да болады. Орамалдардың қалың-жұқа етіп жібектен, жүннен, мақтадан тоқылған түрлері болады. Оларды жыл мезгілдеріне қарай пайдаланады. Орамалдар пішіміне қарай шаршы және қиықша болып келеді.

Жібектен шашақтап тоқығанын «бөртпе» деп атайды. Жібектен және матадан шашақ шығармай тоқыған қалыңдау келген түрін «салы», торғын тектес, үлпілдек, жұмсақ маталардан немесе ешкі түбітінен тоқылған түрі «шәлі» деп те аталған.

Әйелдердің басқа салатын түйе, ешкі түбітінен тоқылған түрін кей жерлерде бөкебай деп атайды. Орамалдарды шаршылап, кейде үшбұрыштап әртүрлі үлгіде із салып, ақ немесе күлгін түсті түбіттен тоқиды. Тоқудың да қарға тұяқ, ирек, айшық, құстаңдай, бұрама сияқты көптеген түрлері мен үлгілері болады. Жаңа тоқыған бөкебайды жуып, керіп, кептіріп, үлпілдетіп түбітін шығарғанда ол әрі жылы, әрі сәнді бағалы киім болып шығады.

Ер адамдарда да бөкебайға ұқсас ешкі мен түйе түбітінен тоқылған мойынға салатын жылы орамал түрі мойынсалғыш деп аталады. Шамамен бір құлаштан артық ұзын тоқылады, жиегі шашақталады. Бұл бұйымның да атауы әр өңірде әрқалай: Қызылорда мен Ақтөбенің кейбір жерлерінде шалма, Қостанайда мойынша, Орынбор қазақтарында шарқат, басқа өңірде мойынорағыш.

Шәлінің бүркеніш, жібек, оюлы, торғын, шілтерлі деген түрлері және ою-өрнек гүлшоқтары сызылған әртүрлі бедерлі немесе шымқай қызыл күлгін өңділері де болады. Шәліні әйелдер өздеріне шаршылап, кейде үшбұрыштап әртүрлі үлгіде із салып, ақ немесе күлгін түсті ешкі түбітінен де тоқиды. Қыстық жүн шәлілер түбіт, түйе жүнінен үлпілдек етіліп тоқылған, басқадай да суық өтпейтін қалың, жылы маталардан жасалып, барлығының да шетіне шашақ тігіледі. Бедері барын жастар, бірыңғай өңділерін орта жастан асқан ана, әжелер тартады. Шәлінң құны, сапасы мен қажеттілігі жағынан салы орамалға жетпейді.^[2]

Дереккөздер

↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том; Қасиманов С., Қазақ халқының қолөнері, А., 1995.
↑ «Қазақтың ұлттық киімдері» кітабы

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том; Қасиманов С., Қазақ халқының қолөнері, А., 1995.

[2] «Қазақтың ұлттық киімдері» кітабы

[1]

[2]