Ортағасыр тарихы терминдері

Аббат - 1. Католик шіркеуіндегі барлық дін қызметкерлерінің құрметті аты. 2. Еркектер монастырының басшысы.

Абсолютизм - бір адамның (император, король, патша) шексіз билігі. Жоғарғы өкімет билігі толық бір адамның ғана қолында болған басқару түрі.

Альморавид - Солтүстік Африкадағы берберлік тайпалар қозғалысы кезіндегі (XI—XII ғғ.) әулет пен мемлекеттің аты.

Анабаптистер - басқаша шоқынушылар.

Аңқау Жак - ортағасырлық Францияда дворяндардың шаруаларға қойған келемеж аты.

Аутодафе -1. Күпірлерді жазалау үкімін жиналған көпшілік алдында салтанатты түрде жариялау. 2. Испанияда күпірлерді көпшілік алдында өртеу.

Барон - Батыс Еуропадағы феодалдың атағы. VI-VII ғасырларда ауқатты адамдардың бәрі осылай аталды, ал XI—XII ғасырларда корольдің тікелей вассалы - ірі феодалдар ғана осылай аталды.

Барщина - орыстың "еңбекпен өтеу салығы" деген сөзі, шаруаның феодал иелігінде тегін істелетін еңбегі.

Басқаң - моңғол хандарының жаулап алынған жерлердегі салық жинау және халық санын есепке алумен шұғылданатын өкілі.

Бас штаттар - феодалдық Франция мен Нидерланддағы сословиелік өкілдіктің жоғарғы органы. Қалалардың өсуіне, әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуіне және таптық күрестің күшеюіне байланысты пайда болды. Францияда 1302 жылы Жүз жылдық соғыс қарсаңында шақырылды.

Бей - Таяу және Орта Шығыс елдерінде ру-тайпалық, кейінірек ақсүйектерге ғана берілетін феодалдық атақ.

Бенефиций - уақытша сыйлыққа берілген жер үлесі.

Билль - конституциялық актілердің аты (мысалы, құқ туралы билль)

Бург - жау шапқыншылығынан қорғану үшін салынған Батыс Еуропадағы бекініс орын. Кейініректе бург әскери жене әкімшілік орталықтарға, сондай-ақ епископтар резиденцияларына айналды. XIV-XV ғасырларда орталық өкіметтің күшеюіне байланысты және артиллерияның шығуы нәтижесінде бург өз мәнін жойды.

Буржуазия - табыс көзі жалдамалы жұмысшылардың еңбегін қанау болып табылатын өндіріс құрал-жабдықтарының иесі, капиталистік қоғамның үстем табы.

Буси - Жапониядағы өскери-поместьелік дворяндар.

Вакуф, Вакф - Дели сұлтандығындағы мешіттер мен медреселердің жер иеліктері. Ол мекемелер жабылып қалған жағдайда жер қайтадан мемлекет қарамағына көшіп отырған.

Вандализм - мәдениетті, рухани байлықты хайуандық жолмен құрту. Вандалдар - Римді талан-таражға салған герман тайпасы. Олар 455 жылы Римді басып алып, ондағы көптеген теңдесі жоқ өнер туындыларын құртып жіберді. "Вандал" деген сөз топас, дөрекі, шапқыншы, мәдениетті қүртушы деген мағынада қолданылады.

Варварлар (гректің "жат жерлік адам" деген сөзінен шыққан) - надан, қатыгез адамдар. Гректер мен римдіктер осылай атаған германдықтар шапқыншылығы құл иеленушілік қүрылысты жойды.

Ватикан (латынның "төбе", "қырқа" деген сөзінен шыққан) - Рим қаласының ішіндегі діни мемлекет-қала, Рим папасының мекені.

Вербендік жексенбі - Иса Мәсіхтың(Иисус Христос) айқыш ағашқа шегеленіп өлтірілуінен бес күн бұрын оның Иерусалимге бейбіт патша ретінде кірген күні.

Византий - Босфор буғазының Еуропа жағалауына орналасқан ежелгі грек елді мекені. 324 жылы император Константин астананы Римнен осында көшірді. 330 жылдан бастап жаңа астана Константинополь деп аталды. 1453 жылы түріктер жаулап алған соң, қала Стамбұл деп атала бастады.

Византия - 395-1453 жылдар аралығында өмір сүрген құл иеленуші, кейінірек - феодалдық мемлекет. Орта ғасырларда ресми түрде «Ромейлер империясы» деп аталған.

Викария - епископтың епархияны басқарудағы көмекшісі.

Вилландар - феодалдық тәуелділіктегі шаруалар. Англияда олар басыбайлы болды, ал Францияда, Германияда, Италияда вилландар жер иелену кезінде тәуелді болғанымен, жеке бас бостандықтары болды.

Вира - ерте ортағасырлық Русьтегі ауыр қылмыс өтемі.

Габсбургтер - 1516-1700 жылдары Австрияда, Чехия мен Венгрияда, Испания мен оның иеліктерінде билік құрған әулет. 1438-1806 жылдардағы «қасиетті Рим империясының» императорлары.

Гайдуктер - түріктер үстемдігіне (XVXIX ғ.) қарсы қарулы күреске қатысушы оңтүстік славян халықтары.

Герцог - Батыс Еуропада корольден кейінгі баспалдақта түрған ірі аймақ иесі.

Гильдиялар (немістің «бірлестік» деген сөзінен шыққан) - көпестер бірлестігі. Англияда қолөнершілер бірлестігі - цехтар да солай аталды.

Готика («гот» деген герман тайпасының атынан шыққан) - XII ғасырда Францияда қалыптасып, кейінгі орта ғасырларда бүкіл Батыс Еуропаға тараған көркемдік, негізінен сәулет өнері стилі.

Ғибадатхана - құдайға табынатын орын.

Дарғы, Даруға - Алтын Ордаға бағынышты қалалардың билеушілері.

Дворяндар - мұрагерлік артықшылықтарды пайдаланған жер иеленуші ақсүйектер сословиесі. Дінбасылармен бірге феодалдық қоғамның үстем табы болды. Капиталистік қатынастардың даму барысында дворяндардың басым көпшілігі жаңа жағдайға бейімделіп, буржуазия табының негізін қалады.

Держава - ірі мемлекет.

Домен (француздың «иелену» деген сөзінен шыққан) - Батыс Еуропадағы феодалдық поместьенің тікелей феодалға тиісті бөлігі. Онда феодал тәуелді шаруалар мен жері, мал-мүлкі жоқ адамдардың еңбегін пайдаланған.

Епископ - христиан дініндегі шіркеу округының басшысына берілетін жоғары атақ.

Жакерия - Франциядағы феодализмге қарсы бағытталған 1358 жылғы шаруалар көтерілісі.

Иезуиттер - католик сопылардың ордені. Оны 1534 жылы Парижде ықпалды католиктік сопылар құрған. Орденнің мүшелері қоғамдық өмірге белсенді араласып отырды. Тыңшылық жасау, пара беру, сатып алу, өсек тарату, жала жабу әрекеттері арқылы беделді адамдарды католик дінінің мүддесіне пайдаланып отырды.

Индуизм - Үндістанда кең тараған дін, шамамен біздің заманымыздың V ғасырында қалыптасқан.

Индульгенция (латынның «кешірімділік», «мейірімділік» деген сөзінен шыққан) - папаға немесе шіркеуге сіңірген еңбегі үшін католик шіркеуінің Рим папасының атынан беріп отыратын күнәні кешіретін куәлік.

Инквизиция (латынның «тергеу» деген сөзінен шыққан) - Рим папасының XIII ғасырда күпірлермен күрес үшін құрған арнаулы соты. Ол католик шіркеуінің өзіне қарсы пікір білдіруші адамдарды, әсіресе озық ойлы оқымыстыларды жазалау мекемесі болды.

Испанже - Осман түріктері империясындағы барлық еңбек етіп жүрген адамдарға салынған ақшалай салық.

Каролингтер - Франк мемлекетіндегі корольдердің, кейінірек - императорлардың әулеті. Ұлы Карлдың (768-814) атынан шыққан. Әулет 751 жылы Меровингтердің орнына келді, X ғасырда биліктен айырылды. Католик шіркеуі (гректің «әлемдік», «бүкіл дүниежүзілік» деген сөзінен шыққан) - 1054 жылы христиан дініндегі халықтар екіге бөлінгеннен кейінгі Батыс Еуропа халықтары ұстанған христиан дінінің бір түрі.

Клир - христиан шіркеуіндегі дінтану саласының, шіркеу қызметкерлерінің жиынтығы.

Коммуна - өзін-өзі басқаратын қалалық қауым.

Кортес - Испаниядағы сословиелік өкілдіктің органы.

Күпірлер (гректің «ерекше діни ілім» деген сөзінен шыққан) - үстем діннің басты қағидалары мен ұйымдық құрылымын мойындамайтын ерекше діни нанымды ұстанушылар.

Қалан- моңғолдар билігі орнаған жерлердегі егіншілерге салынған салық.

Қапшуыр,Копчур - моңғолдар қол астындағы халықтардың мал басынан төлеп түрған салығы.

Құрылтай - Шыңғысхан өулетінің басшылығымен өтіп тұрған моңғол ақсүйектерінің кеңесі.

Лен - вассалдың қожасынан қызмет ету үшін алып отырған жер үлесі.

Лорд - ортағасырлық Англиядағы жер иеленуші феодал. Бірте-бірте ол ағылшын дворяндарының ең жоғарғы, ортақ атағына айналды.

Лютерандық - негізін Мартин Лютер (1483-1546) қалаған протестанттық діни ілімнің бір түрі. XVI ғасырда Реформация барысында Германияда қалыптасты. Германия мен скандинавиялық елдерде кеңінен тараған.

Магистрат - қалалық басқарма.

Майордом (латынның «үлкен үй» деген сөзінен шыққан) - Франк мемлекетіндегі V ғасырдың аяғы - VIII ғасырдың ортасындағы сарай меңгерушісі, ең жоғарғы мемлекет басшысы.

Мануфактура (латынның «қол ісі» деген сөзінен шыққан) - қол еңбегі қолданылған ірі көсіпорындар.

Меровингтер - Франк мемлекетінде 481-751 жылдары билік құрған корольдер әулеті. Аса көрнекті өкілі - Хлодвиг (481-511).

Миссал - дұға сөздері жазылған кітап.

Монарх (гректің «жеке-дара билеуші» деген сөзінен шыққан) - монархияның басында тұрған тұлға (патша, король, император, фараон, сұлтан, шах т. б.).

Монархия - мемлекеттегі жоғарғы формалды түрде (толық немесе жартылай) жеке-дара мемлекет басшысының - монархтың қолына шоғырланған билік түрі; сондай-ақ биліктің осындай түрі орнаған мемлекет.

Монах (гректің «жалғыз» деген сөзінен шыққан) - жападан-жалғыз өмір сүруші; діни қауымға кірген және монастырь жарғысының талабына сай сопылық құруға уәде берген адам.

Натуралды шаруашылық - өнімді айырбас үшін емес, тек өз қажетіне ғана арнап өндіретін томаға-тұйық шаруашылық.

"Ника" (гректің "жеңу" деген сөзінен шыққан) - 532 жылғы 11-17 қаңтар аралығында Шығыс Рим империясы - Византияның астанасы Константинопольде болған халық көтерілісі. Нормандардың Англияны жаулап алуы - Нормандия герцогі Вильгельм басқарған норман феодалдарының 1066 жылы Англияға басып кіруі.

Нотабель - Франциядағы жоғарғы дінбасыларының, қала тектілерінің өкілі.

Оброк - феодалдық басыбайлы шаруаның азық-түлікпен немесе ақшалай төлейтін жер салығы.

Ордонанс - Франциядағы, Англиядағы корольдің жарлығы.

Пайғамбар - діни ұғымда Құдайдың айтқан сөздерін адамдарға жариялау үшін арнайы жіберген адамы.

Папалық - Рим папасы басқарған католик шіркеуінің діни монархия орталығы.

Парламент (ағылшынның, француздың "сөйлеу" деген сөзінен шыққан) - буржуазиялық мемлекеттегі жоғарғы заң шығарушы өкілдік орган. Сословие өкілдерінің органы ретінде Англияда парламент алғаш XIII ғасырда құрылды.

Патриарх (гректің "өке", "басшы" деген сөзінен шық қан) - кейбір елдердегі православиелік шіркеудің басшысы.

Подъячий - XVI-XVIII ғасырдың басындағы Ресей әкімшілігіндегі төменгі шен. Дьяктардың басшылығымен подъячийлер орталық және жергілікті мемлекеттік мекемелерде негізгі іс қағаздарын жүргізушілер болды.

Райя - Осман түріктері империясындағы бүкіл салық төлеуге міндетті халық.

Реакция - озық қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталған кертартпа әрекет.

Реконкиста (испанның "қайтарып алу" деген сөзінен шыққан) - VIII-XV ғасырлардағы Пиреней түбегі халықтарының арабтар жаулап алған жерлерін қайтарып алуы.

Ренессанс (француздың "қайта өркендеу" деген сөзінен шыққан) - Батыс және Оңтүстік Еуропа елдеріндегі ортағасырлық мөдениеттен жаңа заман мәдениетіне өту дәуірі. Ол Италияда шамамен XIV-XVI ғасырларда, басқа елдерде - XVXVI ғасырларда орын алды.

Реформация (латынның "қайта құру", "жаңарту" деген сөзінен шыққан) - XVI ғасырдағы Батыс жене Орталық Еуропадағы католик шіркеуіне қарсы қуатты қоғамдық-саяси және діни қозғалыс.

Ронин- Жапониядағы кедейленген самурайлар.

Рыцарь - (немістің «атты жауынгер» деген сөзінен шыққан) - сеньорына атты ескер қатарында қызмет етуге міндетті феодал.

Самурай - Жапониядағы ұсақ дворяндардың әскери-феодалдық сословиесі.

Санжақ - Осман түріктері империясындағы облыс.

Санскрит - ежелгі және орта ғасырлардағы үнділіктердің әдеби тілі.

Сарациндер - Батыс Аравия халықтарының аты.

Сейм - феодалдық монархиялардағы сословиелік-өкілдік мекеме.

Сеньор (француздың "үлкен" деген сөзінен шыққан) - орта ғасырлардағы Батыс Еуропадағы жер иесі, феодал. Tap мағынада - вассалдың мырзасы, қожасы.

Сервтер (латынның "құл" деген сөзінен шыққан) - орта ғасырлардағы феодалдарға басыбайлы шаруалар тобы.

Сёгун - жапонның әскери қолбасшысы. Ол өкімет басшысы да болды.

Сипахилер, Спахи - Осман түріктері империясындағы сүлтаннан жер иеліктерін алып, ол үшін әскер жасақтап, феодалдың атты әскері қатарында әскери міндет атқаруға тиісті леншілер.

Сойырғал - Темір ұрпақтарының кезіндегі шартты түрде сыйға беріліп тұрған жер үлесі.

Статут - Англия жене тағы басқа кейбір елдердегі заңның аты.

Тағар - Ақ Ордада, Моғолстанда әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету (жабдықтау) үшін жиналған салық.

Тамғаш - Алтын Ордаға бағынышты қалалардың билеушілері.

Тархан - 1) ортағасырлық түрік халықтарындағы феодалдардың, сондай-ақ кейбір салықтан босатылған адамдардың атауы; 2) мемлекеттік салықты төлеуден босатылған Закавказье, Орта Азия, Қазан, Астрахан және Қырым хандықтарының жері мен мүлкі.

Таурат - иудаизм мен христиандықтың қасиетті кітабы.

Тевтон ордені- XIII-XVI ғасырларда неміс католиктері құрған діни-рыцарьлық ұйым.

Технология - өндірістің әдіс-тәсілі туралы ғылым.

Тиара - Рим папасының ерекше тігілген бас киімі.

Тиран - әрекеттері зорлық-зомбылыққа негізделген басшы.

Тордесильяс келісімі - Рим папасының төрелік етуімен 1494 жылы жасалған келісім. Ол бойынша Атлант мұхитының дәл ортасынан батысына қарай жаңадан ашылған жерлер - испандықтар иелігіне, ал шығысқа қарайғы жерлер португалдықтар иелігіне өтті.

Тоталитарлық - жойқын билік. Университет (латынның "жиынтық" деген сөзінен шыққан) - құрамында ғылыми білім негізін қалайтын әр түрлі пәндерді қамтитын бірнеше факультеттері бар жоғары ғылым-білім ордасы.

Уния- мемлекеттердің бір одаққа бірігуі.

Утопия (гректің "жоқ жер" деген сөзінен шыққан) - бүл терминді ең алғаш ағылшындық ойшыл-гуманист Томас Mop қолданды. Ол өзінің бірде-бір кемшілігі, қайшылығы жоқ қоғамын орнатпақшы болды. Ол қоғамды "утопия" деп атады.

Үшір - Осман түріктері империясындағы халықтың өнім түсімінен төлеген салығы.

Феод - феодалдық қоғамдағы жер иелігінің негізгі түрі. Жер әкеден балаға мүрагерлікке берілді. Жерге оның қожасының толық меншігі орнады.

Феодализм - өндірістік қатынастардың негізін феодалдар тобының жерге жеке меншіктігі құрайтын қоғамдық-экономикалық формация. Феодалдар шаруаларды жерді пайдаланғаны үшін міндеткерліктер өтеуге, яғни еріксіз жүмыс істеуге мәжбүр етті.

Феодалдық рента (француздың "қайтарып беру" деген сөзінен шыққан) - феодалдың жалға берген жерінен жинап отыратын салығы.

Флот - теңіз кемелерінің жиынтығы.

Халиф - Мұхаммед пайғамбар өлгеннен кейін арабтар мемлекетінің басшысы болған оның орынбасарлары.

Халифат- халифтер басқарған исламдық Араб мемлекеті, оның құрамына кірген елдер.

Харадж- ислам дінін қабылдаған елдердегі жер салығы.

Цехтар - феодалдық қаладағы қолөнершілердің бірлестігі, экономикалық саяси және соғыс одағы. Негізгі мақсаты - қолөнершілердің мүддесін қорғау. Цехтардың өз жарғысы, таңбасы, туы болды.

Чомпилер - Орта ғасырлардағы Италияның Флоренция қаласындағы тоқыма көсіпорындарының жұмысшылары. 1378 жылы маусым айында олар көтеріліске шығып, қала басшыларының алдына жағдайларын жақсарту талаптарын қойды. Көтеріліс жеңіліп, жұмысшылар талаптары орындалмай қалды.

Інжу - Шыңғысхан өулетінен шыққан билеушілерге бөлініп берілген жер үлесі.

Юстиниан заңдары - Византия императоры I Юстинианның (527-565) заңдар жинағы. Заңдар императордың шексіз билігін, құл иеленушілік құрылысты нығайтуды, меншік құқын қорғауды көздеді.

Янычар - сұлтандық Түркиядағы полицейлік және жазалаушылық қызметтерін жауынгерлік қызметімен қоса атқарған, артықшылық жағдайдағы (1826 жылға дейін) жаяу әскер. Алғаш құлдыққа айдап әкелінген жастардан құрылды.

«Яса» - Шыңғысханның 1206 жылы Ұлы хан болып сайланған кезінде жарияланған заңдар мен ережелер жиынтығы.