Орта Азия қалалары

ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығында Орта Азия мемлекеттерінде көптеген қалалар болған. Олардың көбі самани дәуірінен бері дамыған қалалар еді. Қарахандардың Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан жерін жаулап алуы халықтарға ортақ мәдениеттің дамуына жол ашып, ортағасырлық қалалар мәдени және ғылыми орталыққа айналды. Орта Азиядағы ірі ортағасырлық калалар - Самарқан, Бұхара, Термезу, Мерв, Үргеніш көлемі және халкының саны жағынан өсіп отырды. Орта Азия қалалары қолөнердің орталығы болды. Орта Азия қалаларының орталығы – цитадель, ал қаланың сыртындағы қолөнершілер мен саудагерлер тұратын бөлігі рабад деп аталған. Қалаларда мешіттер, кесенелер мен мәдени, ғылыми орталықтар салынды. Ортағасырлық қалаларда сауда орталығы - жәрмеңкелер көптеп ашылды. Орта Азия қалаларындағы жәрмеңкелерге Қазақстан жерінде тұратын халықтар өздерінің малдарын айдап әкеліп, сауда жасап, қаладан күнделікті тұрмысқа қажетті қолөнер заттарын сатып алып отырды. Қала мен ауыл адамдарының арасындағы байланыс дамыды. Самани әулеті түсында бой көтерген қаланың бірі - Бұхара. Бұл қала елдің әкімшілік-басқару орталығы болып қана койған жоқ, сонымен қатар мәдениет, білім мен ғылым орталығына айналды. Шығыстың ұлы ғалымы Әбу Әли ибн Синанын балалық және жастық шағы Бұхара қаласында өтті.

Қаладағы Әмір сарайында сол кездегі үлкен кітапхана жұмыс істеген. X-XV ғасырларда Орта Азиядағы ірі қалалардың бірі Самарқан болды. XV ғасырда елдің астанасы болған қала кеңейіп, Ұлықбектің кезінде мәдениет және сәулет өнерінің орталығына айналды. 1428-1429 жылдары Самарқан қаласында аспан олемін бақылайтын орын - обсерватория салынды. Обсерваторияда Ұлықбектен баска Қазы–Заде Руми және Гиясуддин Жәмшид жұмыс атқарды. Ұлықбек өз заманында «Гурган астрономиялық кестесін» жасады. «Ұлықбек Зиджі» кестесі ғаламшарлардың (планеталардың) қозғалысын бейнеледі. Самарқан қаласында сол заманғы ең ірі кітапхана болды. Кітапхана қорында 15 мың кітап сақталған. 1417-1420 жылдарда Самарқан қаласының ортасындағы Регистан алаңында ең ірі медресе жұмыс істеді. Бұл ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші біздің заманымызға дейін сақталып, қазіргі Самарқан қаласының көрікті жерлерінің біріне айналған.