Отырар-Қаратау мәдениетінің ескерткіштері

Отырар-Қаратау мәдениеті ескерткіштері — шоғырланған орталықтардың бірі Отырар алқабы болды. Мұнда, Арыстың сол жақ жағалауында, 100 шаршы шақырымдай болатын біршама шағын аумақта көлемі әр түрлі жиырма шақты томпақ төбелердің қалдықтары жатыр. Солардың қатарында Пұшық- Мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Сейітмантөбе, Ахайтөбе, Шөлтөбе және басқалары бар. Олардың ең ірісі ескерткіштердің кепшілігі шоғырланған алқаптың атымен Көк-Мардан деп аталады. Қираған үйінді екі бөліктен — негізгі төмпешік пен оның қасындағы төмпешіктерден тұрады. Негізгі төмпешік-қала жұртының орталық бөлігі — Арыстың ежелгі екі саласы қосылатын жерде пайда болған аралда орналасқан. Қаланың салынуы аралдың орналасуына сәйкес анықталған, Көк-Мардан қазір де солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған мойнақша түрінде. Төбенің көлемі екі гектардан сәл астам, ал ең биік жері — 15 м. Қала орнына құрылықтан баратын бірден-бір жол шығыс жағында және биіктігі 1,5 м, жоғарғы ені 1,5 м, төменгі жағы 3 м болатын қолдан салынған бөгет арқылы етеді.

Арыстанбаб

Одан әрі бөгет қақпаларға апаратын жайпақ пандусқа ұласады. Кіреберіс екі жағынан дөңгеленген екі мұнарамен қорғалған, олардың үйінді орындары ғана сақталған. Өзен тармақтары бөліп жатқан қаланын орталық төбесіне құрылыс іздері бар аумақ жанасып жатыр. Шығыс жағынан қала учаскесі биіктігі 2,5 метрдей терт бұрышты жалпақ тебе түрінде болып, бір гектардай жерді алып жатыр. Ортадағы төбенің батысы мен солтүстік-батыс жағынан тағы да 3 гектарға жуық жер алып жатқан ертедегі құрылыс табылды. Көлемі мен орналасуына қарағанда Көк-Мардан қала орталығы болған. Солтүстігіне таман, жарты шақырымдай жерден, шөгіп қалған ондаған обалардан тұратын, биіктігі 2—2,5 м, диаметрі 15 метрге дейін жететін қалалық зират табылды. Қала орнының тек шағын учаскесі ғана ашылды. Тұрғын үйді жауын шайып, жел ұшырып әкеткен, сондықтан мүлде сақталмаған деуге болады. Оның үстіне қаланың өз өмірінің соңғы кезінде құлдырауға ұшырағаны аңғарылды. Оның құрылыстары тозып, үйлерді тұрғындары бірте-бірте тастап кеткендей.

Төменіректе орналасқан неғұрлым ертедегі қала кең көшелер мен шағын тұйық көшелер бөліп жатқан ауқымды үлкен махаллалардан тұрған. Үйлер, әдетге, бір бөлмелі болған, екі бөлмелілері сирек, оның үстіне екінші бөлмесі қойма болып келеді. Олар жер астында, дұрысырақ айтқанда, мәдени қабатта жатыр, сондықтан көше жақтан оларға үш-бес тепкішекті баспалдақ арқылы кірген. Есіктері үйдің бір бұрышына жақын орналастырылғаны аңғарылды. Үйлердің ішкі көрінісі негізінен бір қалыпты, археологтардың қазба жұмыстары аяқталғанға дейін-ақ ненің қайда орна- ласқанын сеніммен айта алғаны кездейсоқ емес. Есіктің қарсы алдында, үйдің ортасына жақын жерде тікбұрышты жерошақ болған. Ол шет жақтары балшықтан дөңестеу етіліп жерден қазылған. Бір жартысына от жағылған да, екінші жағына көмір мен күл үйілген. Үй қабырғаларының біреуінен еден деңгейінде және одан сол жоғары жерден каминге арналған сопақша кертпе шығарылған. Әдетте оған сазбалшықтан жасалған пеш орнатылған. Үй қарапайым тәсілмен жылытылған, түтін есіктен және төбедегі тесіктен шығарылған.

Бөлмеде қабырғаларды жағалата адам жататын аласа сәкілер орнатылған. Бұрыштарына су мен азық-түлікке арналған ыдыстар қойылған. Ыдыстар қабырғалардың жанында тұр. Әдетте олар құмандар, су таситын кұмыралар, көзелер болып келеді. Егер үй екі бөлмелі болса, екінші бөлмесі қойма болады, онда құмандар немесе күйдірілмеген балшықтан жасалған, цилиндр тәрізді сыйымды, кеспек сияқты ыдыстар тұрған. Оларда тары, күріш, бидай, арпа, асбұршақ сақталған. Ошақтың қасында еденде дәнүгіткіштер немесе диірмен жатты. Олар әр үйден дерлік тұтас күйінде немесе сынықтары табылды. Кейде үйлерде диірменге арналған арнаулы тұғырлар салынған. Оның төменгі жартысы — тапшаны — аласа дөңгелек бөренеге мықтап бекітілген. Диірмендердің көлемі бірдей — диаметрі 25 сантиметрден 35 сантиметрге дейін. Кейбір үйлерде, әдетте үйдіңбүрыш- тарында қуыс жасалған. Олардың алдында сәл дөңестеу жер бар, кұл қабаттарына қарағанда, оған ғұрыптық от жағылса керек.

Үйлердің біреуі өзінің әдеттен тыс екендігімен ерекшеленеді. Оған баспалдақпен төмен қарай кіреді, үйдің көлемі 20 шаршы метрге жуық. Кіреберістің қарама-қарсысындағы қабырғада 0,5 м биіктікте шет жақтары қошқармүйіз түрінде жапсырып жиектелген, тікбұрыш түріндегі қуыс бар. Қуыстың астында екі сатылы тақыт — көлемі 1,5x1 м мехрап тұрды. Тақыттың он жағында балшық қабырғамен бөлінген кішкене қоршау бар. Мұнда құрбандыққа шалынатын қой ұсталған болуы мүмкін. Үйдің ғибадатхана міндетін атқарғаны күмәнсіз. Бұған сол жерден табылған ауыр салмақты қыш шырағдандар, мехрап үстіндегі таза құл қабаты да дәлел болады.

Ғибадатхана өзіндік қайталанбастығымен ерекшеленеді, бірақ Хорезмдегі Қушан заманына жаткызылған Гяур-қала орнынан қазып-аршылған залдың оған бірсыпыра ұқсастығы аңғарылады. Бұл залдың қабырғаларында жапсырып жиектелген қуыстар, олардың астында тақыттар табылған.