Оңтүстік Африка тау үстірті

Оңтүстік Африка тау үстірті кембрийге дейінгі платформа шегінде жатыр, оның ежелгі кристалдық фундаменті горизонталь жатқан континенттік шөгінділермен жабылған. Тау үстіртінің шамамен орта шенінен Оңтүстік тропик басып өтеді. Оңтүстік Африка тау үстіртінің рельефі мен құрылымында ішкі синеклизалар мен оларды жиектеген архей-протерозой фундаментінің өндерінің жүйесі бөлінеді.

Синеклизаларға аллювиалды шөгінділермен толған, биік аккумуляциялық жазықтар сай келеді, олардың кейбіреулері тіпті батпақтанып кеткен. Солтүстікте жоғары Замбезидің қазан шұңқыры, оңтүстікке таман оның саласы Оковангоның орсан зор материктік атырауы алып жатқан және оқтын-оқтын су басатын Макарикарн қазан шұңқыры, ал одан да оңтүстікте – Калахари қазан шұңқыры бөлінеді.

Ішкі бөлікті жиектеп жатқан фундаменттің дөңдері тұғырлы үстірт пен қыраттар жүйесін құрады, олар шетіне қарай барған сайын көтеріле түседі де 1200-2500 м биіктікке жетеді және онан да асады. Олардың рельефі үсітнде таулардың жеке аралдары көтеріліп тұрған пенеплердердің жазық беттері басым орын алады. Үстірттің ені әсіресе облыстың шығысы мен оңтүстігінде барынша кең. Лимпопо өзенінен солтүстікке қарай Матабеле үстірті, оңтүстікке қарай Биік Велд пен Жоғары Карру оқшауланып тұрады. Батыста үстірттер өңірі біршама тарыла түседі, сол жерде Каокофельд, Дамара, Намаква тағы басқа үстірттер көтеріледі. Солтүстікте үстірттер Замбези мен Конго арасындағы суайрық болып табылатын қыраттар шеңберін тұйықтайды. Оңтүстік Африканың биік үстірттері батыста және солтүстік шығыста кембрийге дейінгі кристалдық жыныстардан түзілген; оңтүстік-шығыста және оңтүстікте кристалдық фундамент төмен түсіп кеткен және перм-триас жасындағы лагуналық тұнбалардың карру формациялары деген атпен мәлім қалың қабаттарының асытнда көрінбей жатыр, ал кей жерлерде бүкіл осы жыныстарды палеозойдың аяғы мезозойдың бас кезінде лавалар жарып кірген, олар массивтер құрайды.

Биік үстірттер ішкі бөліктерден шетке қарай бірте-бірте көтеріліп, шығыста, оңтүстікте және батыста күрт түзілетін Ұлы кемермен аяқталады. Оның ішкі беткейлері эрозиядан қатт ытілімденген. Кемердің ең биік бөлігі Дракон таулары. Оның шыңы Каткин-Пик (3657 м) – Оңтүстік Африкадағы ең биік шың.

Замбези мен Лимпопо өзендерінің төменгі ағыстары арасында, Ұлы кемердің етегінде лагуналы жағалауы бар ұланғайыр Мозамбик жазығы жатыр, ол тек антропогенде ғана құрғап, тұнба шөгінділердің қалың сериясы қатпарынан түзілген. Ұлы Кемер материктің қиыр оңтүстігінде де жалғасып түсіп, Нювефелдберг пен Роххефелдберг жоталарын құрайды. Олардың етегіне орналасқан үлкен Карру ойысы Африка платформасынан Кап тау жүйесінің жоталарын бөліп тұр. Солтүстікке бұрылған Кемер Оңтүстік Африканың бүкіл батыс шет өңірін бойлап өтеді де, біршаам енсіз Алант бойы жазығына тік құлайды. Бұл жазықтың Купене мен Оранжевая өзендері арасындағы учаскесі Намиб шөлі деп аталады.

Оңтүстік Африкада Африка материгінің аса маңызды минералдық ресурстарның едәуір бөлігі шоғырланған. Карру формациясы шөгінділерінің арасындағы көмірдің мол қорынан басқа пайда болу платформасының кристалдық және вулкандық жыныстармен байланысты көптеген пайдалы қазбалар бар. Бұлар – мыс, темір, қалайы, қорғасын рудалары, сонымен қатар Оңтүстік Африка тау үстіртінің барлық жеріне тараған шашыранды және желілі алтын кен орындары. Витватерсранд кен орны өзінің ерекше байлығымен ерекшеленеді, мұндағы алтын палеозойға дейінгі конгломераттар қаттарында жатыр. Оңтүстік Африкада сондай-ақ африка алмастары кен орындарының көпшілігі шоғырланған олар түбірлі болып та, шашыранды түрінде де кездеседі.

Облыстың бүкіл шығыс шет аймағы Үнді мұхиты жағынан жылы Мозамбик ағысының үстінде жылынған тропиктік ауа әкелетін оңтүстік-шығыс пассаттың ықпалында болады. Жаз кезінде пассаттың ықпал ету аймағы оңтүстікке алысқа ауысып, Оңтүстік Африканың Үнді мұхиты жағына қараған бүкіл үстірттері мен жазықтарын қамтиды. Жауын-шашынның әсіресе көп мөлшері таулардың шығыс беткейлеріне түседі: ол төменгі Замбези бассейнінде 1500 мм асса. Дракон таулары беткейлерінде 1000 мм дейін жауады. Оңтүстік жарты шардың қыс айларында жауын-шашын мөлшері күрт төмендейді, өйткені пассаттардың ықпал ету облысы солтүстікке ауысады да оңтүстік Афириканың шығыс шет аймағы континент жағынан соғатын қрғақ желдердің өтінде қалады.

Оңтүстік Африкаға температураның жиі болып тұратын және мөлшерге жететін жылдық ауытқулар тән жағалық ойпаттын басқа жердің барлығында дерлік температура қоңырдай қалыпқа едәуір абсолюттік биіктікке байланысты түседі, ал батыста сондай ақ суық ағыстың да ықпалы тиеді. Сондықтан да қатты қызатын үстірттер мен қазан шұңқырлардың өзінде жаз кезінде температура еш уақытта дерлік +40ºС аспайды. Туалы үстірттің көпшілігі жазғы күндізгі температура +20ºС сирек сасады, ал көптеген аудандарда онан да төмен болады.

Африканың ең ірі өзендерінің бірі – Замбезиден басқа, Оңтүстік Африка тау үстіртінің барынша ірі өзендері – Оранжевая мен Лимпопо. Бұл екеуінің ең мол мулысы – Лимпопо, ол суды Матабел және Биік Велда үстірттерінен жинайды. Аталант мұхитына құятын оранжевая өзені салыстырмалы түрде алғанда мол сулы және жоғары ағысынжа шоңғалды, ол орта ағысында қуаңшылық аудандардан ағып өткен кезде қатты тайыздайды. Тез басатлатын жаңбыр тасқындары бұл өзенді өткел бермейтін буырқанған тасқындарға айналдырып діберді.

Облыстың жауын-шашын мөлшері барынша көп түсетін солтүстік және шығыс шет аймақтарында да көбінесе парктік сипатқа ие болған тропиктік және субтропиктік орман өсімдіктері белең алған. Қызыл қоңыр бурыл шалғындық топырағында лианалар мен пальмалардан тұратын ылғалды тропиктік ормандар, неігізінен жағалық ормандар түрінде өзендер бойына, шығыс шеткі таулық массивтерде тараған.