Оңшылдар (саясат)

Саясатта «оңшылдар» деп (ең шеткі түрі ультраоңшылдар немесе оңшыл радикалдар деп аталады) дәстүрлі түрде консервативтік, реакциялық және қорғаушылық бағыттар мен идеологияларды атайды. Оңшыл идеологиялар, әдетте, қалыптасқан ережелерді, заңдарды және әлеуметтік иерархияны қолдайды. Оңшылдардың қарама-қарсысы — солшылдар.

«Оңшыл» және «солшыл» терминдері Француз революциясы кезінде пайда болған және депутаттардың парламенттегі орналасуына қатысты болған. Оң жақта отырғандар негізінен Ескі тәртіпті (монархияны, аристократияны және мемлекеттік дінді) сақтауды қолдады. Сол жақта отырғандар республика құруды, таптық теңсіздікті жоюды және шіркеуді мемлекеттен бөлуді жақтады. Содан бері «оңшылдар» ұғымының синонимдері ретінде «реакцияшыл» және «консерватор» атаулары қолданыла бастады.

XIX ғасырда бірқатар еуропалық парламенттерде де консерваторлар оң жақта, ал реформаторлар сол жақта отырды.

Оңшыл идеологияларға дәстүрлі түрде консерватизм, христиандық демократия, ұлтшыл демократия, ұлтшыл либерализм, консервативтік либерализм, экономикалық либерализм, оңшыл популизм, оңшыл либертарианизм, классикалық либерализм, ал ультраоңшылдарға ультраұлтшылдық, фашизм (соның ішінде ұлттық социализм), супремасизм, әлеуметтік дарвинизм және т.б. жатады.

Тарихы

Нолан диаграммасы дәстүрлі түрде

«Оңшыл» және «солшыл» терминдері алғаш рет Ұлы Француз революциясы кезінде Француз Ұлттық жиналысында пайда болды. Жиналыста үш негізгі бағыт қалыптасты: оң жақта конституциялық монархияны жақтаған фельяндар отырды; ортада республикаға қолдау білдірген орташа бағыттағы жирондистер орналасты; сол жақта радикалды өзгерістерді жақтаған якобиндер отырды. Осылайша, бастапқыда оңшылдар деп қолданыстағы жағдайды сақтауды көздейтіндерді (консерваторлар), ал солшылдар деп өзгерістерді жақтағандарды (радикалдар) атады.

XIX ғасырдың ортасына қарай саяси еркіндіктер мен кәсіпкерлік еркіндікті жақтаған либералдар солшылдар ретінде қарастырылды. Алайда, социалистік идеялар дамыған сайын, солшылдар деген атау көбінесе әлеуметтік теңдікке ұмтылған жақтаушыларға қатысты қолданыла бастады. Ал оңшыл партиялар монархистердің, легитимистердің, ірі жер иеленушілердің және діншілдердің мүдделерін білдірді.

XX ғасырда әлеуметтік теңсіздікті сынаумен қатар радикалды этатизм мен демократияны жоққа шығаруды біріктірген фашизм идеологиясы пайда болды — Гитлер партиясының Ұлттық-социалистік жұмысшылар партиясы деп аталуы да кездейсоқ емес. Фашистер дәстүрлі түрде оңшылдарға («ультраоңшылдарға») жатқызылған, бірақ олар бүгінгі күні оңшылдарға жататын либералдардан принципті түрде ерекшеленеді, себебі либералдар мемлекеттің экономикаға араласуын азайту (салықтарды төмендету және бюджеттік шығындарды қысқарту) үшін күреседі. Осындай көзқарастары үшін XX ғасырдың екінші жартысында оңшыл либералдарды оңшылдар деп атай бастады, себебі дәстүрлі оңшылдар (монархистер, діншілдер) танымалдылығын жоғалтты.

Дәстүрлі «солшыл» және «оңшыл» бөлінісі қоғамдағы пікірлердің нақты спектрін толық көрсетпеуі мүмкін. Мысалы, адамның бір саладағы (мысалы, саяси) көзқарасы «солшылдар» үшін дәстүрлі болып саналса, ал басқа саладағы (мысалы, экономикалық) көзқарасы «оңшылдар» үшін тән болуы мүмкін. Бұл жағдай соңғы 100 жылда Батыс саяси жүйелеріндегі дәстүрлі партиялардың идеологиялық айырмашылықтарының жойылуы және өзара көзқарастар жүйесінің араласуы нәтижесінде одан сайын күрделене түсті. Коммунистік кезеңнен кейінгі елдерде, әсіресе посткеңестік мемлекеттерде, «оңшылдық» және «солшылдық» ұғымдары жиі дамыған демократиялық жүйесі бар елдердегіге қарама-қарсы мағынада қолданылады — мысалы, қайта құру кезеңінде либералдар мен антикоммунистерді жиі «солшылдар», ал дәстүрлі (қатал ұстанымдағы) коммунистерді «оңшылдар» деп атаған.

Кейбір пікірлер бойынша, екі полюсті саяси шкала («оңшыл» және «солшыл») мемлекеттің қоғам өмірін бақылаудағы рөлі мен әлеуметтік теңдікті қамтамасыз етудегі рөлін жеткілікті түрде бейнелемейді. Осы пікірді қолдаушылар 1970 жылы америкалық либертарианшы Дэвид Нолан ұсынған төрт полюсті шәкілді (Нолан диаграммасы) қолданады:

• консерваторлар (прагматизмді, иерархияны, ұйымшылдықты және қоғамның жеке тұлғадан үстемдігін жақтайтындар);
• либералдар (индивидуализмді, теңдікті және төзімділікті қолдайтындар);
• либертарианшылар (мемлекеттің қоғам өміріне араласуын барынша азайтуды жақтайтындар);
• тоталитаристер (мемлекеттің қоғам өмірін қатаң бақылауын және кірістерді мемлекет арқылы қайта бөлуді жақтайтындар).