Павлодар облысы ерте темір ғасырында

Ерте темір ғасыры.

Орталық Қазақстан даласындағы ерте темір ғасыр дәуірі осында қола және ерте темір дәуірлерінің тоғысқан тұсында қалыптасқан тасмола археологиялық мәдениеті тайпаларымен байланысты. Тасмола тайпаларының мекенінің солтүстік-шығыс шеті – Ертістің Павлодар өңірінде Баянауыл таулы-орманды массивінің төңірегінде, Өдеңті, Шідерті кезеңдерінің аңғарында, Ертістің солтүстік жағалауының бойында топтасқан осы мәдениеттің дамыған орталығы болды. Одан әрі солтүстік-шығысқа қарай ескерткіштері Павлодар облысының солтүстік аудандарында белгілі сарғат мәдениетінің орманды-далалық тайпаларымен жалғасып жатты.

Тасмола мәдениетінің материалдары негізінен сабына аңның суреті салынған қанжарлар мен пышақтар, екі-үш қырлы жебелер, дөңгелек айналар көмілген қабырлармен көрінеді. Бұл – негізгі экономикасв көшпелі мал шаруашылығ болған Евразия даласының скиф-сақ дәуірінің алғашқы көшпенділері пайдаланғандар. Алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырауына, мүліктік теңсіздіктің пайда болуына, ру басыларының шығып, құнарлы жайылым үшін рулар мен тайпалардың арасында үнемі қақтығыстардың тууына байланысты скиф-сақ мәдениетінің тікелей атрибуты болып табылатын жауынгерлік сауыт-сайман бұл тайпалардың өмірінде үлкен мәнге ие болды.

Ерте темір ғасыры тайпаларында көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы мәдени және идеологиялық бағытын өзгертті, мұны жерлеу рәсімдерінен, скиф-сібір «аң» стилі аталатын декоративті-қолданбалы өнер формаларынан байқалады. Олардың үлгілері Ертістің Павлодар өңірі аумағында тасмола археологиялық мәдениет ескерткіштерінде белгілі. Ерекше тәсілдермен орындалған түрлі хайуандардың қозғалысының суреттері мен бейне эстетикасы осы стильдің негізгі мотивтері болып табылады. Ондай суреттерді металлопластика, ағаш, тері, киіз үлгілерінен, тіпті сақ көсемдерінің денесіндегі татуировкалардан көруге болады.

Бұл мәдениет ескерткіштері Шідерті өзенінің бойында Екібастұз қаласынан солтүстік-батысқа қарай 50 км жерде орналасқан. Нұрманбет 1.2.4, Қарамұрын 1.2 және Тасмола 1,2,3,5,6 қорымдарының бейітттерінде тәуір зерттелген. Олар екі кезеңге бөлінеді. Біріншісі б.з.д. VII-VI ғасырларды, екіншісі б.з.д. V-ІІІ ғасырларды қамтиды. Бірінші кезең ескерткіштеріне Тасмола 1 қабірі, Тасмола 5, тасмола 6 кешені, Қарамұрын 1, Нұрмағанбет 1,2,4 қабірлерінің бірнеше қорғандары, екінші кезең ескерткіштеріне Тасмола 2,3, Қарамұрын 1,2, Нұрманбет 1,2 қабірлері жатады.

Тасмола мәдениетінің жерлеу мен діни орындары Ертісте Жолқұдық ауылының жанында, Майкобенде, бірлік ауылының жанында, Баянауылда, Торайғыр көлінде, Екібастұз бен Шідерті станциясының жанында зерттелді. Тасмола археологиялық мәдениетінің ерекшелігі – қорған сияқты етіп салынған діни орындарынан шығысқа қарай бірнеше метр ұзындықта тізбек қаланады, сол себепті қорғандар, «мұртты» аталған. Көлемі үлкен қорған мен соған шығыс жағынан түйісетін немесе оның шығыс жағында алшақтау орналасқан ені 1,5-3 м және ұзындығы 20-200 м шағын қорғаннан тұратын күрделі тас ғимараттар кешені. Тізбектер жарты шеңбер тәрізді, басы жиі тас қорған іспетті ғимараттармен шектеліп отырады.

Негізгі қорғанда жерлеу орындары бар. Шағын қорғанда қабір жоқ. Үйіндінің астында ортада жерлеу қабатында әдетте жылқының қаңқасы не кейбір сүйектері (бас сүйегі, аяқ сүйегі), ал шығыс бөлігінде бір, сирегірек екі ыдыс тұрады. «Мұртты» қорғандар кең тараған, басқа варианттары да кездеседі. Мысалы, шағын қорғанның үлкен қорғанның шығыс емес, оңтүстік жағында орналасуы сияқты. Қосарланған қорғанда жерлеу орны, әдетте, солтүстік қорғанда, ал жылқының қаңқасы мен балшық ыдыс оң жақ бөлігінде болады. Шағын қорғанның үлкенінен биік тұруы бірен-саран.

Қабір сопақ формалы, максималды мөлшері 2х1 м, тереңдігі 2 м-ге дейін болып келеді. Бетіне қалың тас плиталар жабылған. Қабірге жалғыз, шалқасынан, созылған бойында көмген.

Қабір ғимараттары конструкциясының мықтылығын б.з.д. VІІ-ІІІ ғасырларда сәл ғана өзгерген жерлеу рәсімінің тұрақшылығын атап өткен жөн.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.