Павлодар облысы қола дәуірінде
Ерте қола дәуірі Ертістің Павлодар өңірінде б.з.д. 3 мың жылдықтың аяғында басталып, андроновқа дейінгі – Кротов пен Елунин тайпаларының әлі де нашар зерттелген мәдениеттерімен байланысты. Материалдары Павлодар ауданында Шәуке 1-3, Мичурино 1, Железинка ауданында Вторы 3,4 пен Пятирыжск, Ертіс ауданының Клин селосының жанында баланың моласында, Екібастұз қаласының ауылдық аймағының Шідерті 10 қорғаны мен Шідерті 2 қоныстарында белгілі.
Бұл ескерткіштерде беті өрнектелген керамика сынықтары, іші мен сырты тырналған, жоғары бөлігі сыланған ыдыстар, тас қырнауытар, тас және сүйек жебелердің ұшы, қола пышақ, алтын сырға жинақталған. Ингумация дәстүрі бойынша сол жағына бүріскен күйінде жатқызып жерленген. Клин селосының жанындағы бала моласында сүйекке охра себілген. Шідерті 10 қорғанында жерлеу кезінде оттың қолданылғаны байқалады, оған бейіттің қабырғаларының қатты ысталғаны, тас үйінділерінің астында жанған ағаштарды жатуы дәлел, яғни аластату алауы қабырдың ішінде жерлеп болған соң қорған топырағының үстінде жағылған. Қабырда құрбандыққа шалынған қойлардың көптеген сүйектері, керамиканың, қола пышақтың сынықтары, тас жебенің ұштары, өзен моллюскаларынан жасалған әшекейлер табылды. Қорғанның шығыс бетінде ұсақ және ірі қара малдың, жылқының сүйектері, үлкенді-кішілі ыдыстардың қиратындылары орналасқан.
Кротов пен елунин мәдениеттері ескерткіштерінің датасы б.з.д. XXII-XVII ғғ. болуы мүмкін. Сол кезде Обь-Ертіс өзенаралығына ұқсас олар енді Ертістің Павлодар өңірінен табылып отыр. Кротов және елунин мәдениеттерінің тайпалар Байкалдан Жоғарғы Поволжьеге дейін, соның ішінде Ертістің Павлодар өңірінің ұлан-байтақ орманды және ормандалалы аймағында қола бұйымдар, қарулар қалдырған турбин-сеймен мәдени дәстүрлері өкілдерімен тығыз байланыста болған. Олар Орталық Азияның түкпірінен Алтай мен оның кенді орындары арқылы жоғарғы Ертіске, Обь пен Енисейге жылжып, сол өзендердің ортаңғы ағысына түсіп, ірі металлургиялық орталықтар құрған, жерлеу ескерткіштерін қалдырған, одан соң батысқа, Предуральеге ұлтылған сияқты, сонда шығыс-еуропа орманды массивінің жергілікті мәдениеттеріне сіңісіп кеткен, олардан аса алмаса да, технологиялық дәстүрлерінің жаңғырығы қиыр шығысқа дейін жетті.
Жоғары дамыған металлургиялық өндіріс турбинско-сеймен тайпалары мәдениетінің ерекшелігі болды. Олар қола мен күмістен жасалып, геометриялық өрнек түсірген қару, сабына хайуандардың суреті салған қанжар тәрізді құйма өнері туындыларын жасады, бұлар Омбының түбіндегі Ростовка деревнясының, Алтайда Елунино деревнясының жанындағы, Шығыс қазақстандағы зираттардан табылған аттың мүсініне, Екібастұздың түбінде Ақбидайық алқабында тасқа салынған суреттерге ұқсайды. Жасаушылары Ертіс аңғарының бойымен көшкенде отырықшы мал өсіруші тайпалардың мәдениетіне үлкен әсерін тигізген турбин-сеймен мәдениет дәстүрлері өкілдерімен байланыста болған сыңайлы.
Қола дәуірінің көбірек зерделенген кезеңі б.з.д. XXII-XVII ғасырларда Ертістің Павлодар өңірін қоныстан тайпалардың материалдық мәдениетінің дамуының түрлі кезеңдерін көрсететін петров, алакөл және федоров мәдениеттері ескерткіштері бойынша зерделенген андронов мәдени-тарихи қауымдастығымен (КИО) байланысты. Ескерткіштері қоныстармен, грунтты қабірлермен, тас қоршаулармен, жерге көмілген қабырғамен, сол сияқты мыс пен алтын өндірген орындармен беріледі. Отырықшы малшыларды, егіншілер мен металлургтердің андроновтық тайпалары дала өзендерінің Ертіс саласының, көлдер мен бұлақтардың жағалауларында шағын поселке болып қоныстан. Тереңдігі 0,6-дан 1,3 м-ге дейін ор қазып, аумағы 100-200 м2 тік бұрышты үлкен жер кепелер салған, Федоров тайпалары орының тереңдігі 20 см, аумағы 140 м2 квадратты баспаналар салған. Ұсақ шоқыда құрылыс материалы ретінде тас пен шым пайдаланылған. Алакөл мәдениетінің мұндай қонысы Ақбидай алқабында зерттелді.
Андроновтық КИО ескерткіштері Ертістің Павлодар өңірінде Ертіс ауданындағы Қаратұмсық, Павлодар ауданындағы Мичурино 1 және Кенжекөл, Қашыр ауданындағы Қызылтан, Ақсу қаласының ауылдық аймағындағы Ақмола мен Қызылжар қорымдары, Лебяжье ауданындағы Шарбақты қонысы, Екібастұз ауданындағы Ақбидайық, Қарасу, Қараайғыр, Көктөбе, Күркелі қоныстары мен қорымдары бойынша зерттелді. Геометриялық өрнекпен өрнектелген керамика андронов мәдениетінің қомақты материалы болып табылады. Ол құмыра және банка формалы екі ыдыстан тұрады.
Б.з.д. ХІІ-ІХ ғасырлардағы кейінгі қола дәуірінің ескерткіштері алексеев-саргарин және беғазы-дандыбай мәдениеті тайпаларымен байланысты. Сол кез материалдарының бай коллекциялары Павлодар ауданындағы Шәуке 2 және Екібастұз қаласының ауылдық аймағындағы Шідерті 1 қоныстарынан алынды. Олар кетпен, балға, төс сияқты сүйек және тас заттардан, қайрақ тастардан, металлургия өндірісінің іздерінен көрінеді. Шідерті 1 қонысында мұржасына әр түрлі заттар толған тас үйдің қирандылары баср екі құрылыс горизонтынан тұратын қалың мәдени қабат табылды. Қоныс керамикасы саргарин-алексеев, беғазы-дандыбай, донгал мен кейінгі қола дәуірінің өзге типтерінің ыдыстарының сынығымен көрінеді. Ыдыстарға өрнек тырналап, жапсырып түсірілген. Құмыра тәрізді бір ыдыс толық қалпына келтірілді.
Қола дәуірінің ескерткіштерінде кеңінен таралған, сиырдың жағынан жасалған сүйек тұйықтықтар табылды. Кейінгі қола дәуірінің Шығыс Қазақстандық кешендеріне тән дүмі дөңес, сабының басына сақина тағылған қола пышақ қызықты олжа болды.
Сол кездегі жерлеу Баянауыл ауданында Жасыбай көлінің солтүстік жағалауында орналасқан Шойындыкөл қабірінде зерделенді. Қабырғалары еңкіш плиталардан жасалған табыт жәшігі мен кейінгі андронов дәстүрін көрсететін бір қырындатып бүрістіріп жатқызу саргарин мәдениеті жұртының жерлеу дәстүрінің ерекшелігін танытады. Осында табылған ыдыстар мен керамика сынықтары саргарин ыдысының түрлі типтеріне, бір ыдыс беғазы-дандыбай мәдениетіне жатады.
Б.з.д. Х-ІХ ғасырлардағы ирмен мәдениетіне жататын кейінгі қола дәуірінің соңғы кезеңінде жерлеу Павлодар қаласында лесозавод ауданында табылды. Зираттың түбінде адамның қаңқасы, құмыра тәрізді ыдыс жатты. Бұл – сол Батыс Сібір мәдениеті тайпаларының Ертіс Павлодар өңірін мекендегенін дәлелдейтін жалғыз айғақ. Ертістің Павлодар өңірінде белгілі кейінгі қола дәуірінің ескерткіші ерте темір ғасырында жалғасқан көне көшпелі мәдениеттің қалыптасу кезеңімен байланысты.
Сілтемелер өңдеу
- С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.