Пайда факторлар

Пайда және оны белгілейтін факторлар - Нарық экономикасының құндық инструменттерінің жалпы жүйесінде пайда маңызды орын алады. Ол фирманың экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді, оның қаржылық төуелсіздігіне кепілдік береді. Нарық жағдайында пайда нені, қалай және қандай көлемде өндіру керек деген мәселелерді шешуге көмектеседі. Сондықтан өндірілген (сатылған) тауарлар мен қызметтердің саны қанша және олардың бағасы қандай болғанда барынша мол пайда түседі деген сауал өндірушілерді ынталандырады Пайда теориясы классикалық мектеп қалыптасқаннан бері, барлық ірі экономистердің оқулықтарынан орын алған.
XX ғасырда экономикалық ғылымдағы пайда жөнінде мынадай негізгі теорияларды атауға болады:

• Өндіргіш капитал теориясы пайданы өндірістің қандайы болмасын. соның міндетті түрдегі факторы болып табылатын капитал әрекетгерінің нәтижесі дейді;
• Ұстамдылық теориясы. Бұл теория пайда өз капиталын тұтынуды кейінге калдырғаны үшін, өндіріске жұмсаған қаражаттардың тиімділігін күтудегі қауіпке тәуекелділік жасағаны үшін, капиталистерге сыйлық болып табылады дейді.
• пайда кәсіпкерлік іс-әрекеттердің барлық түрлерінен түсетін еңбекке сәйкес табыс;
• пайда монополияның болуының нәтижесі.

Осы аталған теориялардың ортақ көрсеткіші — ол пайданың көзін кәсіпкердің іс-өрекетінің нәтижесі деп тану.
Фирманың пайдасы белгілі қызметтер атқарады. Олардың негізгілері:

• бөліп тарату — орындауға арналған бағдарлама мен стратегияларды қаржыландыру мақсатымен ақшалай қаражат қорларын құру, капиталдың оптималдық құрылымыы қолдау, банкротқа ұшырау қаупін мейлінше төмендету;
• ынталандыру — өндіріс шығындарын төмендету, инновация мен техникалық жаңалықтар енгізу.

Пайданы алдымен тауардың нарықтық сату бағасы мен оны өндіру үшін жұмсалған шығындардың айырмасы деп қарауға болады. Пайданың мынадай түрлері бар:

• бухгалтерлік пайда — сыртқы шығындарды өтеген соң, яғни жеткізушілерге ресурстар үшін төлем жасаған соң, жалпы ақша түсімінен қалған табыстың бөлшегі;
• экономикалық (таза) пайда — фирманың жалпы табысынан барлық шығындарды (сыртқы, ішкі) алып тастағаннан соң калғаны;
• баланстық пайда — өнімді өткізуден түскен түсім мен материалдық шығындар, амортизация және жалақы сомасының айырмасы. Кейде баланстық пайданы жалпы пайда деп атайды. Өйткені осы пайда кәсіпорын құралдарын бөліп жөне пайдаланудың көзі болып табылады.

Осымен қатар, экономикалық әдебиетте жалпы, әдеттегі, шекті, барынша мол пайда деген түсініктер бар.
Экономикалық бағытта сатудан түскен ақша түсімі мен жіберіп алған мүмкіндіктердің шығындары арасындағы айырмадан пайда болғанда, фирма жалпы табыс пен жалпы шығындар арасындағы айырмасын барынша көп етуге тырысады. Есте болатын жағдай — өнімнің әр қосымша бірлігін ондіру жалпы шығындарды өсіреді (МС шекті шығындар көлеміне) және жалпы ақшалай түсімді (MR шекті ақша түсімінің колеміне) арттырады. Егер фирма өндіріс көлемін өсірсе жалпы пайда өседі, бірақ ол белгілі бір шекке жеткенше — шекті ақшалай түсім шекті шығындардан артық болғанша өседі. Шекті шығындар шекті ақшалай түсімнен арта бастаса пайда төмендейді. Сондыктан пайданың бірінші шарты: шекті ақшалай түсім шекті шығындарға тең болуы керек:

MR=MC

Жетілген бәсеке және таза монополия жағдайында пайданы барынша мол етіп жатқан фирмалардың іс-әрекеттерін салыстырып көрейік. Фирмалар қимылдарының айырмашылықтары сұраныс функциясының әр түрлі сипаттамасымен байланысты болғандық,тандабыстың функциясының сипаттамасының әр түрлі болуымен байланысты.

Ұзақ мерзімде мұндай жағдай мүмкін емес:

Кейбір фирмалар саладан кетуге мәжбүр болады. Бұл салада қалған фирмалар үшін сұраныс бағасын жоғарылатады. Осы процесс салада қалған фирмалардың орта шығындарын баға өтей алғанша орын алады, яғни

Р=АС

Егер фирмалардың саладан кетуі жалғаса берсе, онда бағаның өсуі, оның орта шығындардан артып кетуіне әкеледі, қалған

фирмалар экономикалық пайда алады. Бұл осы салаға жаңа фирмалардың келуіне көмектеседі. Жаңа фирмалардың салаға ағылуы ұсынысты көбейтіп, бағаны төмендетеді, осыдан фирмалардың пайдасы төмендей түседі. Баға орта шығындарды жауып өтегенде, яғни Р=АС болған кезде, салаға жаңа фирмалардың ағып кіруі тоқталады. Жетілген бөсеке жағдайында, ұзақ мерзімде, фирмалардың салаға енуі мен шығуын бағаның орта шығындар шамасы мен тендесуі белгілейді («нөлдік» таза экономикалық пайда гипотезасы):

P=MR=MC=AC

Таза монополия жағдайында баға белгіленген, берілген шама болып табылмайды. Жиынтық нарықтық сұраныспен кездескенде, өндіруші түсінеді: оның өнім өндірісін көбейте түсуімен бірге, өткізу бағасы тәмендей түседі. Монополист үшін сұраныстың (орта ақшалай түсімінде) қисық сызығы ұнамсыз (теріс сан) еңкейген түрде болады. Қорытынды:,

• біріншіден пайдасын барынша жоғарылататын фирма жетілген бәсеке жағдайында тек өнімнің шығарылу көлемін бақылай алады.
• Екіншіден,таза монополия жағдайыңда пайдасын барынша жоғарылататын фирма бір мезііпде екі жағдайды — шығарым көлемін және бағаны белгілейді. Монополист — фирма өнімді аз өндіріп, оны жоғары бағамен сата алады, өндіріс масштабын өсіру арқасында шығындарды елеулі төмендете алады және бағаны төмендете алады.