Пандора қалбыры
Пандора қалбыры （Pandora's box）Грек мифологиясында айтылады. Ол туралы ең алғаш «Жұмыс және күндер» делінетін Гесиодтың еңбегінде кездеседі.[1]
Пандораның туылуы
өңдеу
Грек мифологиясы бойынша Пандора жердегі тұңғыш әйел заты. Оны Зевс Hephaestus-қа жараттырған. Пандораны су мен топырақтан жаратқан.[2] Оны Афина ғажайып киімдермен киіндірген, Афродита оған ер адам көрсе есін жоғалтатын сұлулық дарытқан, Аполло музикалық эстетика дарытқан. Сосын Зевс Гермеске "қулық-сұмдығы мол, алдамшылығы көп, пәле-жаласы жеткілікті қасиет дарыт" деп бұйырады. Хермес солай істейді жене оған сөйлеуді үйретеді және оның атын да "Пандора" деп Гермес қойған.[3] Көне грек тілі бойынша "Пан" сөзі "жалпы" деген мағынаны, "Дора" деген сыйлық дегенді білдіреді екен. Мағынасы "Құдайлардың сыйлығы" деген сөз. Сөйтіп жер бетіндегі тұңғыш әйел Пандора өмірге келген.
Зевс Хермеске Прометейдің інісі Epimetheus-ке Пандораны әйел етуді бұйырады. Прометейдің інісі табиғатынан тоғышар болғандықтан, Прометей оған "Егер Зевс саған бірдеңе ұсынса алушы болма" деп ақыл айтады. Бірақ ол Пандораның сұлулығына шыдай алмай, Прометейдің ақылын ұмытып, Зевстің сыйлығын қабылдайды.
Пандора қалбылырының ашылуы
өңдеу
Прометей адамзатқа Құдайлардан от ұрдап жеткізген кезде, Құдайлардың Құдайы Зевс Пандораға бір қалбыр беріп, оны ашпай сақтауды бұйырады. (Мақсаты Прометей арқылы отқа ие болған адамдарды бұзу үшін деп сипаттайтындар көбірек.) Пандораның күйеуі Пртометейдің Зевстің қандай да бір сыйлығын қабылдамау туралы ақылын тыңдамайды. Ал, Пандора болса қалбыр ішінде не барын білуге құмартып, шыдай алмай ақыры қалбырды ашып жібереді. Сонымен қалбыр ішіне салынған бақытсыздық туғызатын көптеген жамандықтар — ауыру-науқас, пәле-қаза, өтірік, қызғаншақтық, зұлымдық, ... дегендер қалбыран шығып жер-әлемге тарап кетеді. Пандора қалбырды ашқанға дейін жер беті өте тыныш, бейбіт, жақсылықтарға бай болса керек, енді ол ғажайып дүние бүлініп, түрлі жамандықтар өрши бастайды, дүние аласапыран болып бұзылып, шайқала бастайды. Қорқып кеткен Пандора қалбырды жауып үлгіреді. Нәтижеде қалбыр ішінде тек "Үміт" ғана ұшып шыға алмай қалған екен.[4] Сөйтіп, адамзат баласы үздіксіз азап тартып, дүниеде не бір сорақылықтар арт-артынан туылып жатса да, өмірінде не бір бәлеге ұшыраса да, қайткен күнде де үмітін жоғалтпайтын болыпты.
Екінші бір айтылым бойынша, Пандораның ұстап қалғаны "болжау" болған екен. Сондықтан "болжау" қалбыры түбінде қалып, адамзат азапты, түңілісті өмірде де үмітін жоғалтпайтын, ертеңін болжап өмір сүре беретін болған екен. Егер Пандора сәл кешігіп, сол "үміт", не "болжаудың" өзін жіберіп алғанда адамзат өмірінде еш үміт қалмай, адамзаттың болашағы құрып, барлық үміті бос қиялға айналып, дүние құрып-жоғалып кеткендей екен. Пандора қалбырындағы үміт әлі сол қалбыр түбінде жатқандықтан, сол үміт қашанда өмірде дұрыс орындалмай жататын көрінеді. Тағы бір айтылымдар бойынша, Пандора қалбырының ішінде тек жамандықтардан басқа бақыт, достық, махаббат секілді жақсылықтар да болған көрінеді. Демек Пандора сол қалбырдың аузын жапқанда үміт солардан қалып қалыпты-мыс.
Сөз ләмі
өңдеуҚазіргі сөз мағынасы бойынша Пандрора қалбыры "Жамандықтың жамырауы, зұлымдықтың ұядан шығуы" мағынасында, "Үміттің орындалмауы" мағынасында, "тек үміті ғана қалды" мағынасында, "азырақ қателік үлкен жамандыққа ұрындырады" мағынасында айтылады. Пандора Қалбыры ертегісі христиандық күнә мәдениетіне де өзіндік ықпал етті. Ол бойынша Адам ата мен Хауа ана бейіште шектелген алманы жеп қойып, Құдай алдында жазықты болып, жер бетіне қуылған соң, енді олардың ұрпағы, үрім-бұтағы сол бір алғашқы күнәні арқалап туады деген сөз. Христиандық мәдениетте өте ашық айтылатын Алғашқы күнә сол Пандораның қалбырды ашып жіберуі, содан күні бүгінге дейінгі жамандықтардың жайылуы, содан тек адамзаттың Құдайға деген үміті ғана құтқаратыны — міне бұл енді параллел қабатта айтылған логика есептеледі.
Қате аударма
өңдеуТүпнұсқа ертегіде қалбыр (pyxis) емес, құмыра (pithos) делінген. Құмыра ежелгі гректердің салтанатты астарда тамақ құятын және салатын ыдысы есептеледі. Бірақ 16ғ. Роттердамдық гуманист Эразм (Erasmus of Rotterdam) Гесиодтың ертегісін латыншаға аударады. Ол гректің pithos (құмыра) сөзін pyxis (қалбыр) мағынасында пайдаланады. Содан былай осы тарихи қателік кейін бұл әлемдік ортақ сөзді барлық тілдерге "қалбыр" етіп тарқатып жіберді.