Парцелла шаруашылығы

Парцелла шаруашылығы (франц. Parcelle – бөлік, бөлшек) – жеке шаруашылық. Ол алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы, моногамиялық жан-ұяның қалыптасуы, жеке меншіктің туу барасында таптық қоғамға өткен кезде пайда болды. Шаруа парцеллдерінің шаруашылық ұя ретінде қалыптасуы ең алдымен металдан жасалған еңбек құралдарын, малдың күшін қолдануға байланысты болды. Бұл жеке ұяның күшімен шаруашылық жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етті. Еуропаның көпшілік аудандарында Парцелла шаруашылығы плугтық егіншілік пен қос танапты егістің дамуына байланысты өндірістің жетекші түріне айналды. Еңбектің табиғи жағдайына тәуелдік, қарапайым қол техникасының үстемдік етуі, еңбек бөлісінің әоі етек алмауы Парцелла шаруашылығының оқшаулануы мен томаға-тұйықтығын тудырды. Парцелла шаруашылығы негізінен натруалдық-тұтынушылықсипатта болды. «Бұл өндіріс әдісі, - деп жазды Маркс, - жердің және басқа өндіріс құрал-жабдықтарының бөлшектенуін керек етеді. Бұл әдіс осы соңғылардың шоғырлануын да, кооперациялануын да, сол бір өндіріс процесінің ішінде еңбек бөлінісін табиғатқа қоғамдық үстемдік етуді және оны қоғамдық жолмен реттеуді, қоғамдық өндіргіш күштердің еркін дамуын болғызбайды. Ол әдіс өндіріс пен қоғамның тек әдепкі тар шектерімен ғана үйлесе алады» (Капитал, 1-т., 769-б.). Капитал өндіріс әдісінің орнығу парцелла шаруаларын ерікті жер иелеріне айналдыра бастады. Дегенмен ауыл-шаруашылығына капитал қатынастардың енуімен парцеллалық меншіктің ыдырауы прцесі басталады. Парцелла шаруашылығы ірі өндірістің тууына жағдай жасады. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен шаруалардың мүліктік, ал кейінірек әлеуметтік жіктелуі күшейе түсті. Капитал бәсеке, ипотекалық несиенің кең етек алуы, салықтардың өсуі, монополиялық бағаның үстемдік етуі жағдайында Парцелла шаруашылығы бірте-бірте ұсақталып, жойыла бастады. Шаруа жерлерінің бөлшектенуі, ұсақ меншік иелерінің және олардың жерден ығыстырылып шығарылуы, артық аграрлық халықтың жасақталуы – капитализмнің ажырамас серіктері. Алайда, Парцелла шаруашылығы тән ерекшеліктерге байланысты олл ауыл шаруашылығында ұзақ уақыт сақталып қалады, дамыған капитал формалармен қатар өмір сүреді. Капитал егіншілік салаларына да билік жүргізе отырып, шаруаларды өз шаруашылығынан айырады, сөйтіп олардың өзін жалдама жұмысшыларға және ұсақ фермелерге айналдырады. Дамыған капитал елдерде көптеген ұсақ фермелер парцелла шаруасы болудан қалып, олардың фермалары қазіргі заманғы капитал шаруашылық жүйесінің бөлігіне айналды. Ресейде Парцелла шаруашылығы шамамен 10 ғасырда пайда болды. Ауыл шаруашылығында қатынастардың дамуы жолындағы түбірлі қадам болып табылатын. 1861 жылғы шаруа реформасы шаруа шаруашылығын оларды тұралатқан орта ғасырлық бұғаудан құтқара алмады. Үлесті жер шаруалардың жеке меншігіне көшкен жоқ; ол қауымдық меншікке айналды. Ірі латифундиялардың сақталуы, мемлекет салықтардың өсуі аренданың ауыр түрлерінің етек алуына, шаруашылықтардың титықтауына, село халқының пауперлерге айналуына әкеліп соқты. 1905-07 ж. революция жеңілгеннен кейін царизм помещиктер мен өсіп келе жатқан село буржуазиясының мұддесіне сай арграрлық қатынастарды қайта құруға әрекет жасады. Деревняны помещиктік жер иеленіден және соған байланысты феодал-крепостнойлық қатынастардың сарқыншақтарынан шын мәнінде босату Ұлы Октябрь социалист революциясының нәтижесінде жүзеге асты. Деревняның кедей және орта топтарына қолдау жасау, кулактарды шектеу Парцелла шаруашылығының дамуына неғұрлым қолайлы жағдай туғызды. Алайда, соның өзінде де шаруа қожайындығы бөлшектене берді. 1927 ж. елде 25 млн Парцелла шаруашылығы болды. Елді индустрияландыру жолындағы социалист құрылыстың барысында ауыл шаруашылық өндірісін түбегейлі қайта құрудың және ұсақ Парцелла шаруашылығын ірі коллективтік шаруашылықпен алмастырудың қажеттілігі айқын көріне бастады. Ауыл шаруашылығын коллективтендіру нәтижесінде Парцелла шаруашылығы жойылды. Дамушы елдерде Парцелла шаруашылығының дамуында бірсыпыра ерекшіліктер бар. Мұнда шаруалар халықтың негізгі бөлігін құрайды. Ірі жер иеленушілікті тежеген аграрлық рформалар ұсақ жер иелерінің, сондай-ақ арендаторлар санының көбеюіне мүмкіндік берді. Реформаның нәтижесінде Парцелла шаруашылығы нығайды, сонымен бірге кейбір мемлекет актілер, монополиялық баға жүйесі Парцелла шаруашылығын мемлекет секторға және капитлал кәсіпкерлерге кіріптар жағдайға түсірді. Социалист бағытты таңдап алған елдердің үкіметі Парцелла шаруаларын кооперативке біріктіру арқылы олардың қайыршылануына, пауперлерге айналуына жол бермеуге тырысады.

Парцелла шаруашылығында ең алғашқы металдан жасалған еңбек құралдарын қолданды

Дереккөздер

• Маркс К., Капитал, 1-т., А., 1963;
• Маркс К., Луи Бонапарттың он сегізінші брюмері, Маркс К. мен Энгельс Ф., Екі томдық таңдаулы шығармалары, 1-т., А., 1956;
• Ленин В.И., Социал-демократияның 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясындағы аграрлық бағдарламасы, Шығ.,ғ 13-т.
• Қазақ Совет Энциклопедиясы, ІХ - том