Райхан Мұхаметұлы

Райхан Мұхаметұлы (1 мамыр 1934 жыл Моңғолия Республикасы, Баян-Өлгей аймағы, Ұлан-құс өлкесі – 10 ақпан 2024 жыл, Қарағанды облысы) — қазақстандық күйші, композитор, Моңғолияның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1978). Баян-Өлгейдегі ұлт аспаптар оркестрінің алғашқы домбырашысы. Қобда қазақтарының 150-ге жуық күйлерінің орындаушысы.

Райхан Мұхаметұлы
Туған күні	1 мамыр 1934 (1934-05-01)
Туған жері	Моңғолия Халық Республикасы, Баян-Өлгей
Қайтыс болған күні	10 ақпан 2024 (2024-02-10) (89 жас)
Қайтыс болған жері	Қарағанды облысы Сұрыптау кенті
Азаматтығы	КСРО  Қазақ КСР  Қазақстан
Ұлты	Қазақ
Қызметі	күйші, сазгер, этнограф
Әкесі	Мұхамет Тайтасұлы
Марапаттары мен сыйлықтары	Үлгі:Халық кұйшісі Үлгі:Моңғолияның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері

Өмірбаяны

Райхан Мұхаметұлы 1934 жылы Моңғолия Республикасы, Баян-Өлгий аймағы, Ақбалшық, қазіргі Улаанхус сұмын өлкесінде дүниеге келген. Әкесі Мұхамет Тайтасұлы 1905 жылы Қобда бетінде туыпты. 1945 жылдары Алтайдағы ұлт-азаттық көтерілістің қолбасшысы Оспан батырға көмектесуге тиіс Қалқабай, Қаби, Ноғайлар бастаған партизан отрядының құрамында болады. Өзі бір бөлек адамдарды мылтық атуға үйретіп, Шинжанды Гоминдан қытайларынан азат ету соғысына қатысқан. Осы соғыс кезінде қаза табабы. 1969 жылы ғана «із-тұзсыз жоғалды» деген дерегі келеді.

Әкесі Мұқамет партизанға аттанған жолы «Қоштасу» деген күй шығарыпты. Кейін бұл күйді ағасы әрі ұстазы Өсерханнан үйреніпті. Қан кешіп жүріп ұлы Райханға:

– Отаның сүй, халқың сүй,

Керек болса кезінде, жаныңды қи,

Адал жүріп, аман бол,

Жалғыз ұлым Райхан,

Жас өседі деген бар,

Ұмытпа сөзді осы айтқан,

Жасың биыл сегізде,

Көргенсіз мынау дегізбе.

Ер жетесің есейіп,

Аманатым осы өзіңе, – деп аманат айтқан екен. Әке аманатын ұлы Ықай қалай орындағанын ағайдың енді айтылар өмір дерегі дәлелдемек.

Өнер жолы

Райхан күйші ана тәрбиесінде өскен ол ауыл балаларымен бірге «қалақшадан» бірді алып, Өсерхан, Қабдырашпен ілесе күйшілік жолға түседі. 1957 жылы аймақ театрына «көп қалақшалар» Момбайұлы Қалым, Ақби, Қапандармен бірге ұлт аспаптар оркестріне қабылданады. Өстіп ұзын-сонар өнер соқпағына түскен Ықаң – күні бүгінге дейін жүрісінен жаңылмаған жорғадай квинт бұрауымен орындалатын жүзден аса күйді орындайтын дәулескер күйші, «Арнау», «Ел көшкенде», «Арман», «Қобда өзен», «Сылқылдақ», «Әке арманы», «Қоштасу» сияқты ондаған күйлердің авторы. Ықайдың күйлерін Астанадағы «Шабыт» өнер университетінің ұстазы, музыка зерттеушісі Базарәлі Мүптекеев жазып алған екен, кенеттен қайтыс болып, жарыққа шықпай қалыпты.

Райхан Мұхаметұлы Баян-Өлгийдің ұлт аспаптар оркестріне қабылданып, Бэлгийн Дамдинсүрэн (Моңғолия Мемлекеттік сыйлығының екі мәрте иегері) Гончигийн Цэрэндоржлар (Моңғолия Мемлекеттік сыйлығының иегері, Еңбек Ері) сынды талантты өнер қайраткерлерінен сауатын ашады. Жалпы музыкалық сауаттылықты, ноталық әліппені сол кісілерден үйренеді. Ал домбырашылық сауатын қалыптастырған Құрманғазы консерваториясының доценті Хабидолда Тастанов (екі жыл жұмыс істеді) 1957-1960 жылдары атақты дирижер Алдаберген Мырзабеков, 1960-1964 жылдары Алматыдағы консерваториясының домбыра кафедрасының тәлімгері Мәлғаждар Әубәкіровтардың еңбегінің арқасы.

Шығармалары

«Тарту» (1965 ж), «Жеңіс» (1976), «Қобда өзен» (1979), «Достық» (1981), «Толғау» (1984), «Бақыт таңы, (1984), «Әке арманы» (1985), «Ел көшкенде» (1991), «Ата толғау» (2015), «Аманат» (2018), күйлері  мен оркестрге арналған «Космонавтар вальсі» (1982 ж) музыкалық шығармасы көпшілік көңілінен шыққан сәтті туындылар. Бұның ішінде «Қобда өзен» және «Толғау», «Әке арманы» күйлері – сыбызғы, домбыра ансамбліне лайықталып жазылған күрделі туындылар. Сонымен қатар, Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина сынды атақты күйшілердің күйлерін шебер орындаушы. 100-ден аса күйлері радио, теледидар мұрағаттарында сақтаулы.