Ресей балетінің қалыптасуы

Орыс халқының әр түрлі билері мен музыкасының туу тарихы ұлттық түп тамырында жатыр. Орыс би өнерінің пайда болған уақытын дәл айту өте киын. Киевщина қазыналарының ішінен күмістен құйылған, билеп тұрған адам мүсіншелері табылған (VI ғасыр). Орыс халқының өміріндегі қандай мерекелер болмасын немесе адам өміріндегі әр түрлі оқиғалар би арқылы өтіп отырды. Орыстардың ең көне биі — хоровод. Ең алғашқы орыс билерінің кәсіби тұрғыда орындаушылары скоморохтар болды.

1673 жылдың 8 ақпанында Алексей Михайлович патша сарайында “Орфей мен Евридика туралы балет” деген атпен Ресейде бірінші балет спектаклі көрсетілді. Мұндағы өте ақырын да тәккаппар билер ән және сөзбен аралас көрсетілді. Ауыр, үлкен, көптеген зергерлік бұйымдары бар костюмдер мен биік париктер бишілерге үлкен кедергі болды. Сол дәуірдегі балет бөлек ойын-сауық емес, опералық немесе драмалық гпектакльдің бір бөлігі ғана болды.

Орыстың балет өнері XVIII ғасыр екінші жартысында қалыптасқан. Халықтың би қазынасы бірте-бірте игеріліп, өнегелі балет мектептерінің ыңғайымен жүйеге түсті. 1738 жылы Ресейдегі бірінші балет мектебі ашылды. Сарай малайларының 12 ұлы мен 12 қызы үш жылдан кейін Ресейдің бірінші кәсіби бишілері болып шықты. Басында олар гастрольмен жүрген балет шеберлерінің спектакльдерінде фигуранттар (кордебалет артистері) қызметін атқарды, ал кейінірек басты партияларды да орындады. Олардың арасындағы ерекшеленгендері — Аксинья Баскакова, Авдотья Тимофеева, Елизавета Зорина, Лфанасий Топорков, Андрей Нестеровтар болды. Оларды би өнеріне баулыған және аталмыш мектептің ашылуына себепкер болған француз елінен арнайы шақырылған талантты биші Жан Батист Ланде болды. Керемет биші Тимофей Бубликов (1748—1815) тек Петербургте ғана емес, сонымен қатар Венада да жұртшылыққа өнерін үлкен табыспен көрсетті.

Би өнері бірте-бірте дами бастағаннан кейін, көрермендер ендігі кезекте, бимен қойылған, драмалық мазмұны бар қойылымдарды көргісі келді. Содан сол кезде Ресейге Италиядан, Франциядан балетмейстерлер шақырыла бастады. Олар Франц Хильфердинг, Гисиаро Анджолини, Джузеппе Канциани, Шарль Ле Пик және тағы басқа болды. Ле Пик II Екатерина патшаны мадақтап, екі аллегориялық спектакль қойды. 1777 жылы Петербургте алғашқы демократиялық театр, "Еркін театр" деген атпен ашылады. Театрдың репертуарында тоғышарлық драма, комедиялық және байсалды балеттер, трагедия, тағы басқа жанрдағы спектакльдер болды. Қойылымға келушілер залға сыймағандықтан, 1783 жылы театрға арналып, басқа ғимарат тұрғызылды. Оны — "Тасты театр" деп атады. Оның труппасы тек орыс артистерінен тұрып, Василий Балашов пен Гаврила Райковтың қойылымдары жүрді.

Би окуын кәсіби түрде қолға алу Мәскеу университетінде 1756 жылдан, ал Тәрбиелік үйінде 1773 жылдан басталды. Тәрбиелік үйі жетім, тастанды балаларды 4 жастан қабылдап, би өнеріне үйретті. Алғашқыда 54 ұл мен қыз оқытса, бір жылдан кейін олардың саны 80-ге дейін жетті. Олар аптасына 4 рет 4 сағаттан бимен шұғылданып отырды. Бұл үй — Мәскеудің академиялық хореография училищесінің негізі болды. XIX ғасырдың бас кезінде, әсіресе балетмейстер Ш.Дидлоның тұсында, орыстың балет өнері едәуір табысқа жетті.

Балеттің қалыптасуы тек кәсіби сахналарда ғана емес, сонымен қатар крепостнойлық театрларда да жүзеге асты. Крепостнойлық театрға оқытушы мен балетмейстерлер қызметіне шетелдік хореографтар шақырылды, кейбіреулерінде негізгі педагогикалық жұмысты жергілікті балетмейстерлер мен крепостнойлардың ішінен шыққан оқытушылар атқарды. Крепостнойлық балетмейстерлер меп балет артистері XVIII ғасырдағы Батыс Еуропалык пантомимді драмалық балеттерін игере отырып, өзіндік орыс мәнерінде орындады, шетелдік сахналық биге орыс халық биінің элементтерін енгізді.

Крепостнойлық балет труппаларының ішіндегі ең танымалы граф Шереметевтердің труппасы болды. Ал бишілердің ішіндегі ең танымалы — Т.В.Шлыкова-Гранатова болды.

Татьяна Васильевна Шлыкова-Гранатова

Татьяна Васильевна Шлыкова-Гранатова (1773—1863) — қаружарақ шеберінің қызы. Ерте жаста Шереметевтердің үйдегі театр мектебіне алынады. Мұнда ол дворяндық балалар деңгейінде тәрбии мен білім алады. Бимен бірге ол музыка, ән, француз және итальян тілдерін үйренеді. Мектепті бітіргеннен кейін Шлыкова крепостнойлық балет театрына биші ретінде қабылданады. Биші өз өнерін Петербургте шыңдай түседі. Шлыкова балеттерде билеп, комедиялар мен операларда ойнайды. Оның репертуары әртүрлілігімен ерекшеленді: "Аннета мен Любен" балетіндегі комедиялық Аннета рөлінен Новердің, "Медея мен Ясон" балетіндегі пантомимді Креуза ханшайым рөлім дейін.

1800 жылы Шереметев труппасын тарқатын жібереді. 15 жыл билеген Татьяна Шлыкова-Гранатова өзінің сахналық қызметін жасында аяқтады. XIX ғасырдың бірінші ширегінде крепостнойлық театр өз өмірін доғарады. Дегенмен де ол орыс балетінің тарихында үлкен рөл ойнайды. Шарль Луи Дидло (1767 — 1837) — француз балетмейстері, балет артисі, педагог, Жан Добервальдің шәкірті. Шығармашылық жолын Париждің опера театрынан бастады. 1801—1829 жылдары (1811-1816 жылдары үзіліс жасады) Петербургте биші-балетмейстер болды әрі осындағы театр училищесінде ұстаздың етті. Дидлоның Ресейдегі қойған бірінші балеті "Аполлон мен Дафна" (1802). Бұнда ол орыс бишілерінің мүмкіндіктерін — айқындығын, би техникасын жетік білуін, балетмейстер ойын деп басуын жақсы қолдана білді.

Ол әйел биіне ерекше көңіл аударып, балеттегі ерлер мен әйелдер рөлінің маңызын бірдей дәрежеде жасады. Сол кезде-ақ жаңа сахнаны техникамен жабдыктау құралдарын қолданады, балеттерге жалғыз және топтық ауада ұшу тәсілін кіргізеді.

1809 жылы Дидло бірнеше шәкірттерін шығарады. Олардың арасында А.Глушковский, М.Данилова, И.Иконина, тағы басқа болды. Дидлоның педагогикалық және балетмейстерлік қызметі орыс балет театрын шетелдік артистерден тазартты. Дидлоның шәкірттері биді орындаудағы шетелдіктерге белгілі барлық техникалық тәсілдерді меңгеріп, одан да жоғары сатыға көтерілді, ал орындаушылық өнердегі айқындылық, әсерлілік бойынша Батыс Еуропалық әріптестерінен де асып түсті. Ол мифологиялық тақырыпта "Зефир мен Флора"Амур мен Психея" және А.С.Пушкиннің шығармалары "Руслан мен Людмила",”Кавказ тұтқыны” негізінде балеттер қойды.