САВАК

Иранның Ұлттық ақпарат және қауіпсіздік ұйымы, САВАК (парсы: ساواک‎ (парсы: سازمان اطلاعات و امنیت کشور‎ — «Sazman-e Ettela’at va Amniyat-e Keshvar» толық атауынан қысқартылған))  — Иран шаһы Мұхаммед Реза Пехлевидің билік еткен кезеңіндегі (1957—1979) Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігі.

Иранның Ұлттық ақпарат және қауіпсіздік ұйымы парсы: سازمان اطلاعات و امنیت کشور‎
Жалпы ақпарат
Күндер	20 наурыз 1957
Таратылды	24 ақпан 1979
Елі
Бағынышты	Премьер-министр кабинеті
Көлемі	15 000 қызметкер (60 000 ақпарат беруші)
Штаб-пәтері	Тегеран
Сайты	http://ebratmuseum.ir/
Басшылығы
Қазіргі басшысы	1. Теймур Бақтияр 2. Хассан Пакраван 3. Нематолла Нассири 4. Нассер Могадам 5. Хоссейн Фардуст 6. Парвиз Сабети

Тарихы

Иранда құпия полиция құрылымдарын құру 1955 жылы американдық сарапшылар мен арнайы қызмет мамандарының көмегімен басталды. Сонымен қатар, Израильдің "Моссад" ұйымының мамандары да Иранға жіберілді.

САВАК ресми түрде 1957 жылғы 20 наурызда шахтың арнайы заңына сәйкес құрылды. Оның мақсаты Пехлеви әулетінің монархиялық режиміне қарсы саяси оппозиция туралы ақпарат жинау және кез келген антиүкіметтік әрекеттердің алдын алу болды.

Ұйымның басты мақсаттары ретінде мыналар жарияланды:

• Ұлттық қауіпсіздікті қорғау үшін қажетті ақпарат жинау;
• Конституция қағидаттарына қайшы идеологиясы бар топтардың қызметінің алдын алу;
• Қауіпсіздікке қарсы бағытталған қастандықтарды болдырмау және т.б.

Оппозиция өкілдерін жою мақсатында САВАК қызметкерлері «алдын алу» шараларын жүзеге асырды. Оппозициялық топтар мен солшыл партиялардың ықтимал кездесу орындарына рейдтер ұйымдастырылды. Мұндай орындарда іздеуде жүрген адамдар табылған жағдайда, олар ескертусіз жойылды.

САВАК-тың алғашқы директоры генерал Теймур Бақтияр болды. Ауқатты жер иеленуші ретінде ол шах пен халықтың «Ақ революциясына» қарсы реформаларды болдырмауға тырысты. 1961 жылы Бақтияр мемлекеттік төңкеріс дайындады деген айыппен қызметінен босатылып, 1962 жылы елден қуылды. 1970 жылғы 12 тамызда ол Иракта бұрын өзі басқарған ұйымның агенттері тарапынан өлтірілді.

САВАК-тың келесі басшысы генерал Хасан Пакраван болды. Ол оппозицияға «тым жұмсақ» көзқарас танытқаны үшін 1965 жылы қызметінен босатылды. Пакраванның орнына келген Неметолла Насири шахтың қатаң саяси бағытына толықтай қолдау көрсетті. 1978 жылғы 6 маусымда, САВАК-ты 13 жыл басқарған соң, генерал Насири Ирандағы революциялық оқиғаларға байланысты қызметінен алынып, оны генерал Нассер Могадам ауыстырды.

Құрылымы

1970 жылы САВАК құрылымдық тұрғыдан 9 негізгі департаментке бөлінді:

• Әкімшілік департамент;
• Сыртқы барлау департаменті;
• Ішкі оппозиция және шетелдегі студенттер мәселелері департаменті;
• Қамтамасыз ету департаменті;
• Техникалық бөлім;
• Қаржы департаменті;
• Шетел арнайы қызметтерімен ынтымақтастық департаменті;
• Қарсы барлау департаменті;
• Мұрағат бөлімі.

1979 жылғы 3 қаңтарда жаңа үкімет шахтың тапсырмасымен Шапур Бақтиярды тағайындады. Ол үлкен беделге ие болған және Пехлеви әулетінің ымырасыз қарсыласы еді. 23 қаңтарда премьер-министр САВАК-ты тарату туралы жарлық шығарып, демократиялық сайлау өткізуге уәде берді. Ол осылайша революционерлердің ашу-ызасын басуға тырысты.

Кейінірек, 1979–1981 жылдар аралығында САВАК-тың көптеген басшылары өлім жазасына кесілді.

Сілтемелер

• Zabih, S. «Bakhtiar, Teymur.» Ed. Ehsan Yarshater. Encyclopædia Iranica. Vol. III. New York: Encyclopaedia Iranica Foundation, 1989
• Hoveyda, Fereydoun. The Fall of the Shah. Trans. Roger Liddell. New York: Wyndham Books, 1980
• All Fall Down: America's Fateful Encounter with Iran ISBN 1-85043-009-8
• Robert Fisk — The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East (October 2005) London. Fourth Estate; XXVI, 1366 pages. ISBN 1-84115-007-X