Салем сиқыршылары соты
Салем сиқыршылары соты (ағылш. Salem witch trials) — 1692 жылдың ақпаны мен 1693 жылдың мамыры аралығында Ағылшындық колония ретіндегі Массачусетс штатында сиқыр жасады деп айыпталған адамдарды сиқыршы ретінде тұтқындау, тыңдау, жазалау және қудалау оқиғасы болып, тарихта бұл қатыгез сот АҚШ-тық және батыстық сот істері үшін ескерерлік маңызды мысалға айналып, заң саласына елеулі ықпал еткен болатын. Бұл сотта жалпы 200 шақты адам айыпталып, 30 шақты кісі кінәлі деп танылады; ал олардың 19-ын (14 әйел, 5 еркек) дарға асып өлтіреді. Тағылған айыпты мойындамағаны Жилес Кори атты тағы бір диханның кеудесін көшеде таспен бастырып қояды, ол үш күннен соң қайтыс болады. Ал, түрме ішінде кем дегенде 5 адам қорлықпен көз жұмады.[1]
Аталған тұтқындау Салем қаласы мен Салем қыстағынан (қазір бұл қыстақ "Данверс" деп аталады) кеңейіп, Андовер мен Топсфилд секілді көптеген қалаларда жүргізіледі. Сиқыршыларға қарсы Солтүстік Америка отаршылдық тарихындағы ең қанды жазалау болған бұл сотта алқабилер негізгі қылмыстар үшін Салем қаласында 1692 жылы Ойер мен Терминер сотын (фр. Oyer - тыңдау, фр. terminer - белгілеу) өткізсе, ал 1693 жылы Массачусетс жоғары соты істі жалғастырады. Ал, негізгі жазалау ретіндегі дарға асу сол Салем қаласында орындалады. Осы реткі жазаланғандарды санамағанда, бүкіл XVII ғ-да Массачусетс пен Коннектикут колонияларында тек 14 әйел мен 2 еркек қана өлім жазасына кесілген екен.[2]
Отарланған Америкадағы бұл оқиға сол кездегі жаппай истерия таралуымен қатысты. Оқиға саяси риторика мен танымал әдебиетте оқшауланудың, діни экстремизмнің, жалған айыптаулардың және процедуралық қателіктердің қауіптілігі туралы ерекше ескерту ретінде көрсетіледі.[3] Бұл оқиға тосын, не кездейсоқ емес, оған дейін де Еуропа мен басқа құрылықтарда, әсіресе христиандық, исламдық және басқа діни мәдениеттер алғышартында сиқыршыларды соттау оқиғасы түрлі-түсті формада сан мәрте болған еді. Дегенмен, бұл Еуропада ежелден бері орын алып келген сиқыршыларды соттау мен жазалау құбылысының отарланған Америкадағы ерекше мысалы есептеледі. Көптеген тарихшылар бұл сот АҚШ-тың кейінгі тарихында өте әсерлі болды деп санайды. Тарихшы Джордж Линкольн Беррдің айтуынша: "Салем сиқыршылдығы теократияны талқандаған жартас болды".[4]
1992 жылы оқиғаның 300 жылдығы шарасында Салем Сиқыршылары Соты құрбандарын еске алу үшін Салем қаласында саябақ, ал Данверсте (кезіндегі Салем қыстағы) мемориал салынды. 1957 жылы Массачусетс заң органы 6 адамға кешірім берген акт қабылдады,[5] ал 2001 жылы тағы бір адам, бес құрбанға кешірім жариялады.[6] 2004 жылдан бастап барлық құрбандарды ақтау туралы әңгіме көтерілуде[7][8]. 2016 жылдың қаңтарында Вирджиния университетінің "Gallows Hill" (Дарға асу төбешігі) жобасы тобы Салемдегі 19 "сиқыршы" дарға асылған жерді дәл анықтағанын хабарлады. Қала 2017 жылы сол жерде құрбан болғандарға Проктор Ледж мемориалын (Proctor's Ledge Memorial) салды.[9][10]
Оқиғаның алғышарттары
өңдеу1500-1660 жж аралығында Еуропада шамамен 50 000 - 100 000 адам сиқыршы ретінде айыпталып, өлім жазасына кесілген екен. Олардың 80 пайызы әйелдер болған. Ал, сиқыршыларды соттау ХVІІ ғ-дың ортасына қарай Еуропаның көп бөлігінде жойыла бастағанымен, олар Еуропаның шеткері өңірлерінде және Америкадағы колонияларында жалғасын тапты. 1692-1693 жылдардағы Салемдегі оқиғалар Жаңа Әлемдегі истерияның мәлім түрінің қысқа мезеттік өршуінен туған болатын, ол ондай жағдайдағы қатал жазалау тәжірибелері Еуропаның көпшілігінде азая бастаған болатын.
1668 жылы «Заманауи саддукеиге қарсы» деген еңбегінде[11] Джозеф Гланвилл табиғаттан тысқары әлемдегі сиқырлар мен елестердің бар екенін дәлелдей алатынын жазады. Ол "тәндік реинкарнация (қайта тірілу) және супертабиғи (табиғаттан тысқары) рухтар туралы мәселелерге талдау жасайды.[12]
Гланвилл өз трактатында шыншыл адам бақсылар мен елестерге де сену керек деп мәлімдеді; егер олар рухтардың шынайылығына күмәнданса, олар жындарды ғана емес, құдіретті Құдайды да жоққа шығарды. Гланвилл супертабиғи күштерді жоққа шығаруға болмайтынын дәлелдегісі келді; Елесті жоққа шығарғандар бидғатшылар (heretics) болып саналды, өйткені бұл олардың періштелерге деген сенімдерін де жоққа шығарды.[12] Гланвилл секілді Коттон Матзер (Cotton Mather) де өз еңбектерінде "жындар тірі" дегенді дәлелдеуге тырысты.[13]
Алғашқы айыптаулар
өңдеуСалем сиқыршылары сотына дейін де сиқыршыларды соттаулар болған. Мысалы, 17 жастағы Элизабет Хаббард секілді бірнеше жасөспірім қыз сиқыршылықпен айыптаған болатын.[14] Дороти Гуд сиқыршылықпен айыпталған кезде бар болғаны төрт-бес жаста ғана екен.[15]
Жаңа Англияда сиқыршыларды өлім жазасына кесудің басталуы
өңдеуЕң ерте жазылған сиқыршыны өлім жазасына кесу 1647 жылы Коннектикут штатындағы Хартфордта болды, онда Альсе Янг деген әйел өлім жазасына кесілге екен.[16]
Салем сиқыршылары оқиғасының барысы
өңдеу
1692 жылдың ақпанында Салем ауылында прутанист пастор Сэмюэль Парристің қызы Бетти Паррис (9 жаста) пен жиені Абигейл Уильямс (11 жаста) екеуі бірдей истерия ауыруына шалдыққаны белгілі боладын. Олар айғайлайды, біреу ине сұғып жатқандай қиналады, дөңбекшиді, бүріседі, сіңгірлері тартысады, оқшауланады. Дәрігер William Griggs бұл қыздардан ешқандай физикалық ауру таппай, сиқырлауға ұшыраған деген жорамал айтады.[14] Қыстақта басқа 10-20 жас аралығындағы қыздардан да сондай ауру белгілері байқалады. Жұрттың күдігі мен наразылығы өрши бастайды.[17]
Сыртқы сілтемелер
өңдеуДереккөздер
өңдеу- ↑ Snyder, Heather Giles Corey.
- ↑ Entertaining Satan : Witchcraft and the Culture of Early New England. — Oxford: Oxford University Press. — P. 11, 401-409. — ISBN 9780195033786.
- ↑ Adams, Gretchen A. (2008), The Specter of Salem: Remembering the Witch Trials in Nineteenth-Century America, University of Chicago Press, ISBN 978-0226005430
- ↑ Narratives of the Witchcraft Cases, 1648–1706 — C. Scribner's Sons, 1914. — P. 197.
- ↑ admin Six Victims of 1692 Salem Witch Trials "Cleared" by Massachusetts... (2 December 2015).
- ↑ Massachusetts Clears 5 From Salem Witch Trials (2 November 2001).
- ↑ Salem may pardon accused witches of 1692. The Boston Globe.
- ↑ Vaughan Alden The Puritan Tradition in America — UP of New England. — P. 283. — ISBN 978-0874518528.
- ↑ Writer, Dustin Luca Staff On 325th anniversary, city dedicates Proctor's Ledge memorial to Salem Witch Trials victims (ағыл.).
- ↑ Caroline Newman, "X Marks the Spot", UVA Today, 16 January 2016, accessed 28 April 2016
- ↑ Толық мәтін: Сиқыршылық туралы кейбір философиялық пайымдаулардағы заманауи саддукизмге соққы. Бұнда Джон Момпессон мырзаның үйінде барабаншы тарапынан болған күйзеліске қатысты кейбір ой-пікірлер мен атеизм туралы айтылады.
- ↑ a b Glanvill, Joseph. "Essay IV Against modern Sadducism in the matter of Witches and Apparitions", Essay on Several Important Subjects in Philosophy and Religion, 2nd ed., London; printed by Jd for John Baker and H. Mortlock, 1676, pp. 1–4 (in the history 201 course-pack compiled by S. McSheffrey & T. McCormick), p. 26
- ↑ 3 Mather, Cotton."Memorable Providence, Relating to Witchcraft and Possessions" Мұрағатталған 19 желтоқсанның 2008 жылы., law.umkc.edu; accessed June 5, 2010.
- ↑ a b Nichols, Amy Salem Witch Trials: Elizabeth Hubbard.
- ↑ Examination of Dorothy Good, As Told by Deodat Lawson.
- ↑ The Memorial History of Boston: Including Suffolk County, Massachusetts. 1630–1880 (Ticknor and Company (1881), pp. 133–137
- ↑ Deodat Lawson A Brief and True Narrative of Some Remarkable Passages Relating to Sundry Persons Afflicted by Witchcraft, at Salem Village: Which happened from the Nineteenth of March, to the Fifth of April, 1692 — Benjamin Harris, 1692. — P. 3.