Сам қаласы

Сам қаласы - Ұлы Жібек жолы бойында болған тарихи қала.

Суреттемесі

«Сам – солтүстiк Үстiртте орналасқан ортағасырлық қалалардың бiрi. Оның атауы қазiргi Бейнеу өңiрiндегi Сам құмымен, Мыңсуалмас, Жарқұдық ойпатымен байланысты деген болжам бар. Керуен жолдарының тоғысындағы iрi сауда орталығы саналған бұл қала, әсiресе XIV-XVI ғасырларда «Ноғай жолы» бойындағы керуен сарай ретiнде кеңiнен танымал болған», - деп жазады өңiрдi зерттеуге көп еңбек сiңiрген, белгiлi қазақ ғалымы Серік Әжiғали. Ол Самды Алтын Орданың Сарай Бату, Сарай Берке, Сарайшық қалаларымен қатар қояды.

Этимологиясы

Танымал шығыстанушы Ислам Жеменей парсы тілінде «сам» сөзі шөл даланың құрғақ та ыстық құйынды желінің атауы, яғни аңызақты, аптапты аймақ деген мағына береді дейді. Арабтар да құм дауылдарын көтеріп, қатты екпінмен соғатын құрғақ ыстық желді «самум» отты жел деп атайды.

Қазіргі таңда Сам нақты жер аты емес, өңірдің жалпы атауы есебінде қолданылады. Сам құмының әр жотасының өз аты, Сам құмының әр құдығының өз атауы бар. Сам сөзінің өңір атауына айналуын біздің қарттар патша үкіметінің осы аймақты картаға түсірушілеріне жолбасшы болған Сам Малкелдіұлымен көбірек байланыстырады.

Орналасқан жері

Т.Басенов Сам қаласының орны Қоңыраттан 360 шақырым жердегi, 45°35’ ендiк пен 55°52’ бойлық арасында орналасқан, жергiлiктi халық Белдеулi деп атайтын Көптам жерiнде болуы керек дейдi және бұл жердегi құлап қалған керуен сарайлардың архитектуралық-құрылыс тәсiлдерiне қарап, сондай-ақ ел арасындағы аңыз-әңгiмелерге сүйенiп қала XVI ғасырдың ортасы мен XVII ғасырдың басында салынған болар деген болжам айтады.

Тарихи деректер

Х-ХI ғасырларда Хорезм мемлекетi өзiнiң солтүстiк батысындағы шекарасында Бейнеу қамалын тұрғызып, онда мықты әскери күш ұстаған. Ислам Жеменейдің пікірінше Бейнеу сөзі парсының «бини» мұрын, тұмсық сөзінен шыққан, «тау тұмсығы» деген мағына береді. Шындығында да Бейнеу қамалы орналасқан жерді біз «Күйкеннің тұмсығы» дейміз. Жергілікті жұрт Бейнеу атауын Атақозы батырдың інісінің баласы, үш рет Қыдыр көрген делінетін, қасиеті мол, халқына қайыры тиген әруақты ақсақал Бейнеу Намазұлының есімімен байланыстырады. С.Толстов Бейнеу қамалы мен ондағы керуен сарайдың кесiлген тастан салынғанын, бұл жерде ХII ғасырларға дейiн адамдар мекендегенiн айтады.

Бiрақ ғалымдар Х ғасырларға дейiн осы өңiрде болған саяхатшылардың жолжазбаларында Сам қаласы жайлы мәлiмет жоқ дейдi. Шындығында да, Ахмед ибн Фадлан жазбаларында да, ХІ ғасырда Хорезмнен Үстірт арқылы печенегтерге барған белгілі саяхатшы Гардизидің күнделігінде де керуен сарайлар жайлы дерек кездеспейді. Орыс ғалымдары Г.Федоров-Давыдов пен В.Егоровтiң айтуынша алтынордалық қалалар ХIII-XIV ғасырларда тұрғызылған. К.Байпақов пен Л.Ерзаковичтің пікірінше монғол шапқыншылығы кезінде талқандалған қалалардың көпшілігі осы ғасырларда қайта өрлеген. Соған қарағанда Сам қаласы да Алтын Орда тұсында салынған болуы керек. Қалай болғанда да осы өңiрде Сам атты қаланың болғаны тарихи шындық, ал оның орнын Сам құмының терiстiк бетінен iздеуiмiз керек сияқты.

Батыс пен Шығыс саудасының тiзгiнiн өз қолына алғысы келген Әмiр Темiр әскерi 1388 жылы сауда жолының ең басты орталығы Yргенiш қаласын, 1395 жылы Алтын Орданың Сарай Берке, Сарай Бату қалаларын талқандайды. Бұл сапарда Сам қаласының қаншалықты зардап шеккендігі туралы мәлімет жоқ, бiрақ осы жорықтардан соң ол керуен сарайлары бар үлкен қала есебінде көпшілікке кеңінен танымал болады.

Алтын Орда тұсында керуендеріндегі көлік саны он мыңға дейін жеткен, қалмақтардың басқыншылығы кезiнде иесіз қалған Үстірттегі керуен жолдары тек орыс князьдерінің бірігуі нәтижесінде Москва мемлекеті құрылған соң ғана қайта жанданады. 1717 жылы кабардалық князь Бекович-Черкасский патша ағзам І Петрдің тапсырмасына сай 3464 адаммен Гурьевтен шығып Ноғай жолы арқылы Хиуаға жорыққа аттанады. Жол бойындағы құдықтарды аршытып, керуен сарайларын оңдатады. Бірақ теңіз қатынасы қолға алынған соң керуен жолдары өз мәнін жоя бастайды, ал ХІХ ғасырдың соңына таман мыңдаған жылдық тарихы бар ұлы жолдың дәурені өтіп, тарих қойнауына кетеді.