Ноғай жолы
Ноғай жолы - Қазақстан арқылы өткен Ұлы Жібек жолының бір бөлігі.
Тарихи деректер
өңдеуТарихтың атасы атанған Геродот бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi мыңжылдықтың орта шенiнде Қара теңiз маңынан Дон жағалауына, одан Оңтүстiк Оралдағы савроматтар жерi арқылы Ертiс бойы мен Алтайға, Зайсан көлiне дейiн барған «далалық сақ жолының» болғанын айтады.
Ал заманымыздың кемеңгер жазушысы Әбiш аға Кекiлбаев «Шығыс пен Батыс арасындағы ең ежелгi жол-Памирге соқпай, терiстiктен орағытып өтетiн дала жолы.
Оңтүстiк орыс далаларын Орталық Азиямен байланыстырып жатқан бұл жол көне замандарда «Скиф жолы» деп аталыпты. Геродот жазған грек саяхатшысы Аристей, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырдағы Қара теңiз жағалауындағы грек колонияларынан шығып, Батыс Сiбiр, Алтай, Тарим бассейнiне беттеген әйгiлi сапарына осы көне скиф жолының бойымен барып қайтқан», - деп жазады. Кейiн Ұлы жолдың құрамдас бөлiгiне айналған бұл көне керуен жолдары «екi мың жыл бойы жұртқа терiстiктегi Ұлы Жiбек жолы ретiнде белгiлi болды»,- дейдi Иманғали Тасмағанбетов пен Зейнолла Самашов.
Ұлы Жiбек жолымен бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi 103 жылы қытай императоры У Дидiң тапсырмасы бойынша тұңғыш рет жүрiп өткен Чжан Цянь есiмдi қытай дипломаты екен. Осы сапардан соң византиялықтар валюта есебінде пайдаланған, алтынмен қатар бағаланатын қытай жібегін Батыс Еуропаға, Сирияның асыл тастарын, Қызыл теңіздің інжу-маржандарын, Мысырдың маталары мен Вавилон кілемдерін Қытайға тасыған керуендер ағыла бастайды. Батыс өркениетi мен Шығыс мәдениетiнiң арасындағы күретамыр болған бұл жолға өзiнiң 1877 жылы жарық көрген «Қытай» атты кiтабында «Ұлы Жiбек жолы» деген географиялық атау берiп, тарихта қалдырған қытайдың физикалық географиясы мен Азияның жер бедерiн зерттеген Фердинанд фон Рихтгофен атты немiс географ-ғалымы көрiнедi. Ұлы Жiбек жолының негiзгi арнасында орналасқан қалалар мен керуен бекеттерi туралы алғашқы толық деректi 846-847 жылдары арабтың мемлекеттiк байланыс қызметкерi Әбу-л-Қасым Убейдаллах ибн Абдоллах ибн Хордадбех «Жолдар мен мемлекеттер туралы кiтап» атты әкiмшiлiк-географиялық анықтама еңбегiнде жазыпты. Ал Х ғасырда өмiр сүрген араб географы Әбу-л-Фарадж Кудама ибн Жафар әл-Басри өзiнiң «Харадж және хатшылық өнер жайлы кiтап» деген ресми құжаттар мол пайдаланылған шығармасында керуен жолы бойындағы табиғат жағдайлары мен географиялық объектiлерге нақты сипаттама берiптi. XIV ғасырдың отызыншы жылдарында бұл өңiрге аяқ басқан, араб Марко Полосы атанған белгiлi саяхатшы, табиғат пен адам жанының аса бiлгiрi Әбу Абдолла Мұхаммед ибн Батутта да өлкенi мекендейтiн халықтардың шаруашылығы, тұрмысы мен мәдениетi жайында өте бағалы деректер қалдырған дейдi ғалымдар. Батыс пен Шығысты жалғастырған әйгiлi керуен жолының «Ноғай жолы» атанған бiр тармағы кезiнде бiздiң Бейнеу өңiрi арқылы өтiптi.
Н.Ибрагимов жазбаларына қарағанда Ибн Батутта Хорезмге осы жолмен барғанға ұқсайды. «Сарайшық қаласынан Хиуаға дейiн Арал мен Каспий теңiздерiн бөлiп тұрған мойнақ арқылы өтетiн бiрнеше жол бар, соның iшiнде ең жақсысы – «Ноғай жолы», - деп жазcа орыс география қоғамының негiзiн қалаушылардың бiрi А.Левшин, белгiлi кеңес археологы С.Толстов бұл жолды «Едiлге баратын үлкен патша жолы» деп атаған. Ал отырарлық тарихшы Әл-Жаухари: «Жiбек жолының үлкен тармағы ең әуелi Киев Русiнен, Бұлғар жерiнен өтiп, Үстiрт үстiмен Аралды айналып, Жент қаласына жетедi. Жентке жеткенше сауда керуенi құс қанаты талған шөлден, түйе табаны күйген құмнан өтедi, арып-ашып әбден әлсiрейдi»,- деген дерек қалдырыпты. Жент Х-ХII ғасырларда Сырдарияның Аралға құяр сағасына жақын маңда болған қала, орны Қызылордадан 115 шақырым жерде делiнедi.
Талай жыл түйе табанымен тапталған, кей жерлерде ені он, тереңдігі жарты метрден асатын бұл керуен жолы Үргеніштен шығып Үстіртке көтеріліп, Үшқұдық, Әжігелді, Қосбұлақ, Білеулі, Шұрық, Құсшы арқылы Сам құмын кесіп өтіп, Белдеулі, Қақпақты арқылы Есеттегі Қосқұдықтан ойға құлап Ұшқанға соғып, Бақашы әулие маңынан Жем өзенінен, Таскешу арқылы Сағыз өзенінен өтіп Сарайшыққа жетіп, әрі қарай орыс жеріне ілігеді. Ғалымдар ескі сүрлеуі әлі күнге дейін сақталған бұл жолдың Сарайшықтан Қос құдыққа дейінгі жерін солтүстік бөлік, Қос құдықтан Қоңыратқа дейінгі аралығын оңтүстік бөлік деп атайды.
Ал солтүстікке бағыт алған екінші керуен жолы Үргеніштен соң жазба деректерде «түріктер дарбазасы» деп аталатын Замждан рабаты мен Хабаб қонысынан өтіп, Қалымбет (Қарақұмбет) құлауынан қырға шығып, Аралды жағалап Әлменбет, Көксеңгір арқылы Матай құмындағы Нәубетке келіп, Тасөткел арқылы Асмантай сорынан өтіп Жездіге жетіп, Тасастау-Қайнар арқылы Қызылқуыстан құлап Жем мен Жайықтан өтiп, Едiлдi бойлап Қазанға, одан Мәскеуге асады.
Жол бойында кезiнде көптеген қала мен керуен сарайлар салынған. Орыс география қоғамының мүшесi, саяхатшы офицер М.Иванин: «XIV ғасырда Хиуадан Қырымға сапар шеккен адамға өзiмен бiрге ештеме алмаса да болады, өйткенi жаныңа керектiң бәрi де жол бойындағы керуен сарайлардан табылады», - деп жазса, белгілі шығыстанушы А.Якубовский Алтынорда кезеңiнде бұл керуен сарайлар көпестер мен жергiлiктi ауқатты адамдар бiрлестiгiнiң ортақ меншiгiнде болғанын айтады. “Yстiрт үстiмен өтетiн Ноғайлы жолында да, Маңғыстау арқылы өтетiн көне Хиуа жолында да 25-30 шақырым сайын суы ащы болсын, тұщы болсын мiндеттi түрде құдық кездеседi де, ал 100-150 шақырым сайын тұщы су көзi - бұлақ не құдық ұшырасып отырады. Шамасы, суаттардың бұлай орналасуы шөл түзде бiр күндiк жол жүргеннен кейiн көлiк суарып, ал үш-төрт күн сайын жолға алынатын ауыз суды жаңартып отыруды көздеген есепке құрылса керек. ”, - деп жазады Ә.Кекiлбаев.
Әбiш ағаның айтуына қарағанда Қазан мен Самарада кемеден түсiрiлген жүк түйе жеккен арбаларға тиелген, қомдаған түйеге 10-15 пұттан жүк артқан, Сарай Беркеден Ханбалыққа дейiнгi жол 9 айдан астам уақытқа созылыпты, ал Сарайшықтан шыққан керуен Yргенiшке отыз күнде жетiптi. Яғни бұл сапардың бiраз бөлiгi Yстiрт үстiнде өткен, демек, керуен сарайлардың да көпшiлiгi осы аймақта салынған. В.Егоров Сағыз өзеніндегі Ташкешуден Хорезмге дейінгі аралықта он бес керуен сарайының болғанын айтады. Шындығында да 1950 жылғы Хорезм археологиялық - этнографиялық экспедициясының Орал-Үстiрт отрядының жазбаларында көрсетiлгенiндей Yстiрттiң солтүстiк батыс ернеуiнде, Мыңсуалмаста тау тастарынан салынған аумағы 40х40 шаршы метр, бiрнеше бөлмелi Қосқұдық керуен сарайы болған. Мұндай керуен сарайдың орны Құсшы, Шұрық, Қақпақтыда да бар.
С.Толстов керуен сарайлар Х ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басында, әсiресе Хорезм мемлекетiнiң ХI-ХII ғасырлардағы Едiлбойы мен Шығыс Еуропа елдерiмен арадағы сауда қатынасының дамыған кезiнде тұрғызылған деген пiкiр айтады. Әбiш аға Үргенiш пен Сарайшық арасындағы парсылардың ежелгi жолдарының үлгiсiндегi бекiнiстi сауда жолын Х-ХI ғасырларда Хорезм шахтары салдырған дейдi. Ал Өзбекстан Ғылым Академиясының Қарақалпақ филиалының ғалымдарының ойынша бұл күрделi құрылыстар 1312-1342 жылдар аралығында билiк құрған Алтын Орда ханы Өзбек ханның заманында өмiрге келген. Себебi ол кезеңде Хорезм мемлекетiн оның өз адамы Тұғлық Темір билеген, сондықтан арадағы қатынас өте жақсы дамыған. Бұл жолдың Өзбек хан тұсында ерекше маңызға ие болғанын белгiлi шығыстанушы, академик В.Бартольд те растайды, қазақ ғалымы М.Меңдiқұлов та терiске шығармайды және ол керуен сарайлардың жолдың солтүстiк бөлiгiндегiлерiнiң тарихқа «қыпшақ кiрпiшi» деген атаумен енген көлемi 28х28х6 см. күйдiрiлген кiрпiштен салынғанын, ал оңтүстiк бөлiгiндегiлердiң Алтын Орда тұсындағы 22-23х22-23х5 см-лiк хорезм кiрпiшiнен тұрғызылғанын, ал мұндай құрылыс материалының бiздiң өңiрде IХ-Х ғасырлардан бастап қолданылғанын сөз етедi. Т.Басенов бұл кiрпiштiң бiр шаршы сантиметрiнің 64,5 кг. қысымға шыдайтын мықтылығын, жергiлiктi саздан бұдан артық құрылыс материалын әзiрлеу мүмкiн еместiгiн айтады.
Екi түйе жеккен арбамен Сарайшықтан шығып 20 күнде Үргенiшке жетiп, одан әрi Отырар, Құлжа арқылы Пекинге дейiн барған итальяндық Франческо Бальдуччи Пеголоттидiң 1340 жылғы көпестерге арналған жазбасында солтүстiк Үстiрттегi Шұрық, Бiлеулi, Әжiгелдi керуен сарайлары сөз болады. В.Егоровтың айтуынша бұл бекеттер 1375 жылғы Каталон картасында да көрсетiлген. Солардың iшiндегi бiздiң заманымызға жеткенi Бiлеулi керуен сарайы. Ол - орыс ғалымдарының зерттеулерiне қарағанда ХIV ғасырда салынған тарихи ескерткiш. Бiлеулi керуен сарайының төрт бұрышына кезiнде күмбездеп өрiлген көрiктi төрт мұнара орнатылғанын, сарайдың кiрер қақпасындағы иiлген маңдайшаның екi жағына екi арыстан мүсiнi тастан қашап бейнеленгенiн, керуен сарай iшiнде жылу жүретiн науалар болғанын жазады Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясын басқарған С. Толстов өзiнiң «Ежелгi Хорезм цивилизациясының iзiмен» атты еңбегiнде. Ал Г.Федоров Бiлеулiден табылған мыс ақшалардың Алтын Орда хандары Бердiбек, Жәнiбек, Тоқтамыстың тұсында соғылғандығын айтады. П.Рыжковтың еңбектерінде шатқалдағы алаңда мешіт пен құдық болғандағы көрсетілген. Керуен сарайының төңiрегiнде жаңбыр мен қар суын сақтауға арнап қазылған құдық- қойма сардобалар бар.
Сам құмының етегiндегi жергiлiктi халық Белдеулi, Үшүйiк, Молақ деп атайтын енi бес, ұзындығы он шақырымдай аймақта бүгiнде құлап үйiкке айналған, кезiнде күйдiрiлген кiрпiштен салынған қырыққа тарта керуен сарайдың орны мен таспен шегенделген отыздан аса әйкелсiз құдық, сардобалар бар, үйiктерге жақын жерлерде қыштан өрнектелiп жасалған құмыра сынықтары кездеседi. Бұл орындар өлке зерттеушiлерiнiң еңбектерiнде Сам, Көптам деп жазылған. Орынбор кеденінің директоры П.Величконың басшылығымен 1803 жылы жасақталған «Хиуа хандығы мен Сырайшық қамалынан шығатын жолдың сипаттамасында» Белдеуліде (Куптамь) аралары бір версть (верста, немесе шақырым – 1060 метр) шамасында болып жолдың екі жағына орналасқан отыздан астам құлаған үйдің тұрғандығы, сол жерден Сам (Шамь) құмы арқылы жүргенде 30 версть қашықтықта таза сулы екі құдығы бар Құсшы керуен сарайының бар екендігі жазылған. Ал 1825-26 жылдардағы полковник Ф.Берг экспедициясының материалдарында Бақашыдан шыққан керуен жолының Сарнияз, Есекжал, Мыңсуалмас арқылы Шиландыға келетіндігі көрсетілген. Яғни Есеттің құлауындағы Қосбұлақтан шыққан жол Белдеуліге Шиланды арқылы барған. В.Бартольд солтүстiк Үстiртте, Үргеніштен он күндік жерде, Жем өзенінен жылдам жүрісте 3 күндік, жай жүрісте 6 күндік жерде, XVII ғасырда керуен сарай есебінде кеңінен танымал болған Сам қаласының болғанын жазады. XV ғасырда өмір сүрген белгілі тарихшы, Абд ар-Раззақ Самаркандидің Ноғай Ордасының негiзiн қалаған, он бес жылдай Алтын Орданың бас қолбасшысы, Ақ Орданың әмiрi болған Едiгенiң билiктен айырылып бас сауғалап Хорезмге барған 1410 жылғы сапары жайлы жазбаларында да Сам қаласы сөз болады.