Сарайшық

 Басқа мағыналар үшін Сарайшық (айрық) деген бетті қараңыз.

Сарайшық – ортағасырлық қала, Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші.

Сарайшық қалашығы. Құрылыс қалдықтары қалған XIII–XVI ғасырлардағы қалашық орны.

Орналасқан жері

Атырау облысы, Атырау қаласынан солтүстікке қарай 45 км жерде, Жайық өзенінің оң жағалауында, Махамбет ауданы, Сарайшық ауылынан шығысқа қарай 1,5 км жерде орналасқан.

Қала өмірінің кезеңдері

Сарайшық қаласының негізі Жошы ұлысы дәуірлеген кезде қаланды. Ақсүйектерге арналған салтанатты сарайлар мен әкімшілік үйлері салынды, оның айналасында қарапайым тұрғындардың, көпестер мен қолөнершілердің орамдары пайда болды. Қала Ұлы Жібек жолымен жүрген сауда керуендері тоқтайтын ірі орталықтардың біріне айналды.
Қала өмірін төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.

Бірінші кезең

Біріншісі – XIII ғасыр ортасындағы Өзбек хан билігіне, яғни 1312 жылға дейін қаланың салына бастаған кезеңі. Сарайшық бейберекет емес,бірыңғай жоспар бойынша салынған қала. Үйлерінің сыртқы сәулеті мен ішкі интерьерінде Төменгі Еділ, Хорезм мен Сырдария бойындағы қалалардың архитектуралық дәстүрлері көрініс тапты. Үш-төрт бөлмеден тұратын үйлер негізінен шикі кірпіштен өрілген. Тұрғын үйлердің қабырғасының астыңғы жағына пеш түтіні жүретін айналма құбыр жүргізу арқылы жатын орын – сұпы жасалған. Археологиялық қазба кездерінде сұпылардың үстінен киіз қалдықтары табылды. Қабырғалары сыланып, ақталған. Үй ішінде әртүрлі заттар сақтайтын бөлмелер болған.
Тұрғындар қала төңірегін де игерген. Бұлақ суларының бойындағы елді мекендерде шығыр арқылы суарылатын егістіктер мен бау-бақшалар болғаны байқалады. Ол жерлерден қызғылт саздан жасалған құмыралар мен шығыр ыдыстары табылды. Үлкен ағаш дөңгелектен тұратын шығырға ыдыстар айналдыра бекітіледі. Оның төменгі бөлігі суға тигенде әлгі ыдысқа су құйылып, жоғары көтерілгенде ыдыстағы су ағаш науаға құйылады да әрі қарай арыққа қосылады.

Екінші кезең

Қала өмірінің екінші хронологиялық кезеңі XIV ғасырдың екінші ширегінде – Өзбек хан (1312–1342) кезіндегі империяның барынша тұрақты және гүлденген кезеңінде басталды. Ол кезде көптеген қалалар бой көтеріп, Сарайшық гүлденді. Бірақ Жайық өзені шектен тыс қатты тасыған шақтарда қала шетін су алып кетті де, қала Жайықтан оңтүстікке қарай шегініп, Сорочинка өзенінің қарсы бетіндегі төбеге қарай жылжыды. Бұрынғы құрылыстарды бұзып, қала тұрғындары сол жерге жаңа үйлер тұрғызды. Сонымен бір мезетте қала жоспары бойынша сол кез үшін кең көшелері (5 м) мен алаңдары бар бірқатар жақсы орамдар бой көтерді. Жаңа құрылыстар бұрынғыдан көп өзгерді. Көп бөлмелі шағындау үйлермен бірге бір шатырдың астында шаруашылық қора-жайлары бар көп бөлмелі түзу үйлер салынды.
Сарайшық пен өзеннің шеткі жарқабағынан монша қалдықтары табылды. Олар әртүрлі қызмет атқаратын бірнеше бөлмеден тұрады. Қабырғалары шикі кірпіштен қаланғанымен артынан су өтпейтін сылақпен сыланып, сәнді тақталармен қапталған. Күйген кірпіштен қаланған еден астынан жылу жүргізілген. Су құбырлары мен су тұндыратын үлкен ыдыс-хумдар болғаны анықталды. Су үлкен шойын, қола қазандарда ысытылды. Бүкіл Алтын Ордадағы сияқты Сарайшықта да ақсүйектерге арналған және жалпы жұртшылыққа арналға моншалар болды.
Суды аулалардағы құдықтардан алған, кейде құмыраларды арбаға салып өзеннен тасыған.
Қала тұрғындары бұл кезде қала мен далаға қажетті әртүрлі тауарлар өндірді. Әсіресе қыш бұйымдарын шығаратын шеберханалар көп жұмыс істеді.
1950 жылы Ә. Х. Марғұлан басқарған ғылыми археологиялық экспедиция Сарайшықтан кірпіш күйдіретін пештің орнын аршыды.

Үшінші кезең

Қала өмірінің үшінші хронологиялық кезеңі (1360–1370) Жошы ұлысындағы таққа талас кезеңді қамтиды. Күш-қуаты толысқан ақсүйектер билікке ұмтылды. Қалаларды және солардың иелігіне жататын жерлерді билейтін ірі феодалдар оларды өздеріне қорған қылды. Бұл уақытта Сарайшық Ақ Орда хандарының билігінде болды.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған тиындарға қарағанда 1370-ші жылдары Сарайшықта үлкен ғимараттар салынғанын байқауға болады. Олардың бірі 1997–2000 жылдар аралығында зерттелді. "Хандар" сәулеттік жоспары сарай типіндегі құрылыс болды, ол құрметті қонақтар, көпестер, қажылар мен саяхатшылар үшін салынды. Олар XIV–XVII ғасырларда ислам әлеміне әйгілі болды. Ғимаратта 25 бөлме бар еді. Портал күйген кірпіштен қапталды және ақ алебастр декормен әшекейленді. Кірер есік алдында алаң болды. Осы құрылысты Жошының ұрпағы Орыс хан салдырған деуге болады. Бұл кезде ол өз ұлысын күшейтіп, қаусаған империяны қайта қалпына келтіруге әрекеттенді. Сығанақта резиденциясы бола тұрып, Сарайшықты да астанаға айналдырғысы келді. Өз атасы Ерзеннің үлгісі бойынша Орыс хан "үлкен бөлігін медресе, ханакалар, мешіт секілді басқа да құрылыстар" салып, қаланың орталық бөлігін абаттандырды.
1380 жылы Әмір Темірдің қолдауымен Тоқтамыс Алтын Орда билігіне ие болды. Алайда оның Алтын Орданың мәртебесін көтермек болған талпынысы Темірге жақпай қалып, билік үшін жаңа күрес басталды. Темірдің өмірбаянын жазушы ибн Арабшах бұл жөнінде: "Оның әскерлері Азаққа дейін жетті де Сарай, Сарайшық, Хажытарханды мен осы өлкені түгел талқандады" деп жазды. Алайда жазба деректермен археологиялық материалдар Сарайшықтың өмірі бұдан кейін де тоқтап қалмағанын көрсетеді. Оның бір бөлігі қалпына келтірілді, ХV ғасыр басында қираған үйлердің орнына жаңа үйлер салынды.

Төртінші кезең

Қала өмірінің төртінші кезеңі XV–XVI ғасырлар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде Жайық бойындағы үйлер босап қалды да, халық қаланың оңтүстік жағына, қазіргі Жайықтан бөлініп, қаланы батыс жағынан айнала ағатын Сорочинка өзені бойына шоғырланды. Ағысы қатты бұл өзеннің арнасы үнемі ауысып тұрады. Мүмкін, сол кезде де арнасын өзгерткен болар. Мәскеудегі Австрия елшісі Сигизмунд Герберштейн 1549 жылы былай деп жазады: "Қазан татарларының арғы жағынан ноғай (Nagai) деп аталатын татарларды кезіктіреміз. Олардың патшалары жоқ, князьдары ғана бар. Біздің кезімізде ол князьдіктерді үш ағайынды адам теңдей үшке бөліп басқарды. Олардың біріншісі – Шидақ Сарайшық қаласын, Ра өзенінен ары шығысқа қарай Жайық өзеніне жанасып жатқан елдерді биледі…" Герберштейн өз картасында Сарайшықты Жайықтың сол жақ жағасына орналастырды. Оны 1558 жылы осында келген ағылшын көпесі Антоний Дженкинсон да солай көрсетті. Ноғай Ордасында билік құрған тайпа маңғыттар болатын. Олардан басқа да 20-дан астам найман, қыпшақ, алаш, қаңлы, алшын, қоңырат секілді тағыда басқа рулар мекендеді.
Сарайшық Жайық арнасы мен одан ағып шыққан Сорочинка табиғи жолмен жасап қойған үшбұрышты кеңістікке орналасты. Қаланы барлық жағынан бекініс-қорғандар қоршап тұрды. Сарайшықтың бұл кезде бой көтерген үйлері көп бөлмелі болды. Бөлмеде дәстүрлі жатын орын-сұпы 4×5 м, тандыр жағып, ішті канна арқылы жылытатын жылу жүйесі бар. Бөлмелердің еденіне күйдірілген кірпіш төселді, жуынатын орын – ташнауы болды. Мұнда қыштан және тағы да басқа заттардан жасалған бұйымдармен қатар жергілікті және ортаазиялық тиындар, сондай-ақ Қырымнан келген күміс теңгелер табылды.
Қала тұрғындары тастап кеткен орамдар біртіндеп қасиетті қорымдарға айналды. Қаланың бос қалған бөліктерінде мыңдаған қабірлер пайда болды. Қабірлердің бірнешеуін қазған кезде бұл жерді мекендеген ру-тайпалардың салт-дәстүрлеріндегі айырмашылықта көзге түсті.
Отбасылық қабірлерге арналған көрхана құрылысына ерекше мән берілгені аңғарылады. Зерттеушілер көрхананың алты түрін бөліп көрсетті. Олар қала мен даланың, ислам мен исламға дейінгі дәстүрлі наным-сенімнің, сондай-ақ тұрғындардың әлеуметтік топтары арасындағы өзара қатынастарды байқауға мүмкіндік береді.

Кикілжіңдер мен әскери қақтығыстардан Сарайшық қаласы да құр қалмады. 1570-ші жылдар өте ауыр кезең болды, қаланы казак-орыстар басып алып, тас-талқанын шығарды. Кезінде дүрілдеген қала уақыт өте шағын елді мекенге айналды. XVIII ғасырдан бастап күйген кірпіштен салынған құрылыстар бұзылып, кірпіштері Гурьев бекінісінің құрылыстарына пайдаланылды.
Сарайшық орны жергілікті халықтың да, зерттеушілердің де ұдайы назарында.

Тарихи кезеңдер хронологиясы

Сарайшық үстімен Еуропа елдері мен Алтын Орда астанасынан Хорезм қалаларына, сондай-ақ Үндістан, Ирак және Қытайға басты құрлықтық керуен жолдары өткен. Бірқатар қолайлы жағдайлар салдарынан Сарайшық, көптеген талантты шеберлердің қолдарымен салынған салтанатты сарайлар, ақша сарайы, керуен-сарай, моншалар, мешіттер, медреселер мен басқа да әсем құрылыстарымен, тез арада Жошы Ұлысы империясының басты саяси, сауда-экономикалық және мәдени орталықтарының біріне айналған. Керуен саудасынан келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және аса мол арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық қаласы тез өсті. Сарайшық туралы алғашқы естеліктерді, Ұлысу (Жайық) өзеніндегі көпір туралы араб саудагер-саяхатшысы Ибн Батута қалдырды. Ол бұл аймаққа 1333 (1334) жылы Өзбек ханның (1312-1342 ж.ж.) билігі тұсында келген. Сарайшықтың қарқынды дамуына Берке ханның (1257-1266 ж.ж.) жаңа дін – исламды қабылдауы да септігін тигізді. Кейіннен Өзбек ханның тұсында ислам - Алтын Орданың мемлекеттік дініне айналды, едәуір уақыт алшақтығына қарамастан, бұл екі тарихи оқиға да Сарайшық қаласында орын алған. Бұл Сарайшықтың ерекше маңызын, бүкіл Алтын Орданың рухани-идеялогиялық орталығы болғандығын көрсетеді.
Сарайшықта Алтын Орданың бірнеше хандары мен тарихи тұлғалары жерленген, оның ішінде Меңгі-Темір (1266-1281 ж.ж.), Тоқты (1280-1312 ж.ж.), Жәнібек (1342-1357 ж.ж.), Бердібек (1357-1359 ж.ж.), Тоқтамыс ханның басы (1380-1406 ж.ж.) және қазақ ханы Қасым (1511-1524 ж.ж.) бар.

Алтын Орданың ыдырауынан кейін Сарайшық XVI ғасырдың 40-жылдарына қарай біртұтас Ноғай Ордасы мемлекеті боп қалыптасқан Маңғыт жұртының астанасы болды. Атақты Қасым хан да (1511-1524 ж.ж.) Сарайшықты Қазақ мемлекетінің астанасы етеді. Қасым ханның кезінде Қазақ хандығының аумағы қазіргі Қазақстанның көлемінде кеңейеді, ал тұрғындар саны миллионнан асады. Бірақ, Қазақ хандығы тарихындағы шиеленісті жағдайлар нәтижесінде, Қасым хан мұрагерлері тұсындағы аумақ тұтастығын және ел тәуелсіздігін қорғауға байланысты, сансыз қақтығыстардың кесірінен Сарайшықтан уақытша айырылуға мәжбүр болды. Ақыры 1568 жылы Хақназар хан (1538-1580 ж.ж.) Қазақ хандығы құрамына Сарайшықты қайтарып алды.

Сарайшық қаласы 1580 жылы казактардың қарақшылық шабуылы нәтижесінде түпкілікті құлайды.

Зерттелуі

Қала құландысына 1937 жылы кәсіби археолог Н. Арзютов ғылыми зерттеу мақсатында археологиялық қазба жұмысын жүргізді. 1950 жылы академик Ә.Х. Марғұлан да Сарайшыққа қазба салады. 1996-2008 жжылдары Сарайшық қаласы орнына археолог З. Самашевтың жетекшілігімен кең көлемді археологиялық қазба жұмыстары жүрді. 2019 жылдан бастап "Сарайшық" музей-қорығының археологтары қала орнында тұрақты зерттеу жүргізуде.
Сарайшық қаласы құландысындағы зерттеулер нәтижесінде, Алтын Орда кезеңіндегі қала мәдениетінен, ортағасырлық Батыс пен Шығыс өркениеті орталықтарымен мәдени байланыстар және сауда-экономикалық дамудың серпіні жөнінде бай материалдар жинақталды. Қала орнында ондаған көп функционалды бөлмелерден тұратын тұрғын үй-шаруашылық кешені қазылды, жергілікті немесе шеттен келген сырлы және сырланбаған қыш бұйымдардың көптеген үлгілері алынды. Оның ішінде алтынмен әшекейленген, зооморфты немесе өсімдік тәріздес оюларымен ерекшеленетін түрлері де кездеседі. Сырлы қыш бұйымдардың сынықтарында діни немесе басқа тақырыптағы жазулар бар. Бұл қыш материалдардан басқа, түрлі тұрмыстық-шаруашылық маңызы бар заттар, қару-жарақ бұйымдары және сансыз көп тиындар табылды. Сарайшық пен оның төңірегінің қалалық мәдениеті Төменгі Поволжьенің, Хорезмнің және Орта Азияның үйлесімді мәдениетімен салыстырғанда, өзіндік ерекшелікке ие, бұл оның терең далалық тамырын соншалықты дәрежеде қамтуында, Дешті-Қыпшақ пен Ұлы Даланың басқа да шеткі аймақтарымен тығыз байланысында көрінеді. Қаланың өте тамаша жобаланып салынған түзу де кең көшелері мен алаңдары болған. Қаланың келбетінен шығыстың әсері айрықша байқалады.

Жазба деректер

Сарайшық туралы алғашқы жазба дерек қалдырған арабтың белгілі географ-ғалымы, саяхатшысы - Ибн-Батута. Ол өзінің саяхаттарының бірінде 1334 ж. «Үлкен Сарай» қаласынан шығып (Сарай-Берке — Алтын Орданың бас қаласы), Азияға жасаған сапарында Сарайшық қаласында болған. Бұл жөнінде ол,

Біз Сарай қаласынан ат жеккен арбамен он күн жол жүріп, Сарай-жук қаласына жеттік. Бұл «Ұлысу» деп аталған үлкен, терең, ағысы қатты өзеннің жағасындағы гүлденген әсем қала екен және дүние жүзіндегі Бағдаттан кейін екінші жүзбелі көпір осында екен.

Бұдан кейін Сарайшық жөнінде жазба дерек қалдырған орыс патшасы Иван Грозныймен дос болған ағылшын көпесі - Антоний Дженкинсон. Ол 1558—59 жж. Каспий теңізінің солтүстік және шығыс жағалауына саяхат жасауы кезінде Сарайшық қаласына соғып былай жазған:

Теңізден бір күндік сапарда үлкен өзен жағасындағы гүленге Сарайшық деген қалаға келдік. Бұл қала орыс патшасымен көңілдес Измаил деген татар князінің қол астында екен. Шығыс пен батысты байланыстыратын керуен жолының үстінде болғандықтан қолөнері мен саудасы дамыған қала екен.

1909 жылы жергілікті балықшылардың ауына керамикалық ірі құмыра ілініп шыққан. Бұл құмыраның иіні мен бүйірінде жазулар жазылған. Құмыра сол кездегі губерния орталығы Орал қаласындағы музейге тапсырылады. Құмырадағы жазуды ғалымдарға оқытқанда Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік” дастанындағы жазбамен мәндес:

Адам көркі – жүз,

бұл жүз көркі – көз,

Ауыз көркі – тіл,

бұл тіл көркі – сөз.

Тағы көрік кісіге –

білім мен өнер,

Жанын құрбан етер білім үшін ер, - деген шумақ шыққан. Ал бүйіріндегі “Бұл күбіге көз жасын құяр болар” деп жазылған.

Аңыз әңгімелер

Ел ішінде Жәнібек ханның өзі салдырған Сарайшық қаласының іргесіндегі әйгілі “Секер көлі” туралы аңыз әңгіме айтылады. Көлге аққулар үнемі қонып жүрсін деп Жәнібек хан арнайы секер төктіріп қояды екен. Аққулардың көп болғаны сондай, Сарайшықтың қыздары көлден су алғанда, аққуларды ығыстырып жіберіп, шелектерін содан соң ғана суға батырады екен. Бұл көл “Аққу көлі” деп те аталатын болған. Хан қызы өзінің құрбыларымен бірге әкесі жасатып берген аққу мүсінді алтын қайығымен құстарға жем беріп, кісіден үрікпеуге үйретеді. Құс атаулы жаз бойы Секер көлде еркін жүзіп жүреді екен. Жәнібек ханның сол қызы ұзатылғалы жатқанда, 15 жасқа қараған шағында ауырып, кенеттен қайтыс болады. Хан қызын алтын табытпен, барлық жасауымен, алтын қайығымен қоса жерлеуге әмір етіпті. “Қызыңыздың осынша байлықпен қоса жерленгенін білген бір қатыгез моланы ашып, байлықты тонап кетсе, жалғызыңыздың мүрдесі айдалада қалар. Сондықтан қызыңыздың денесін жасырын жерлеңіз” деп ақыл айтқандар болыпты. Осы кеңеске құлақ асқан Жәнібек хан жеті кісіні шақырып, құпия тапсырма беріпті. Қабір қазылып, түнде қызы жерленген соң, әлгі жеті кісі де сол бойда өлтіріледі. Ал қызының қабірін ешкім білмесін, ашпасын деген пиғылмен жас қабірдің үстінен түнімен бірнеше үйір жылқыны өткізіпті. Ат тұяғынан тып-типыл болып тегістелген жерден ертеңіне ханның өзі де қызының моласын таба алмапты, - деседі аңызда.

Қалашық орындары көріністері мен заттар

• 
  Жайық өзенінің жағалауындағыXIII–XVI -ғы құрылыс қалдықтары.
• 
  Пеш қалдықтары бар бөлме.
• 
  Жататын сұпылар (жататын орындар) мен пештердің қалдықтары қалған бөлме.
• 
  Сарай кешені. XIII–XVI ғасырлар.
• 
  Сарай кешеніндегі бөлмелер (хана). XIII–XVI ғасырлар.
• 
  Сарайшықтың қараусыз қалған аумақтарындағы жерлеу құрылыстары – көрханалар.
• 
  Сарайшық қалашығы. Аэрофототүсірілім.
• 
  Алтын сырғалар.
• 
  Шыны моншақ. .
• 
  Балаларға арналған шыны шүмектер.
• 
  Қола құлып фрагменті.
• 
  Қоян бейнеленген бояулы қыш ыдыс сынығы.
• 
  Алтын жапсырмалар.