Сандырақ

Сандырақ (ағылш. Fallacy) — ойлаудың бұзылуы, мағынасыздық, шынайылыққа және ойша пайымдауға сәйкес келмейтін, сонымен бірге субъектіге қате пікір екенін түсіндіруге мүмкін болмайтынын білдіретін түсінік. Сандырақ көптеген психикалық аурулардың белгісі, яғни оның мазмұны әртүрлі болуы мүмкін: қуғынға ұшырау, улану, қызғаншақтық, маңыздылық т.с.с.

Сандырақтың екі түрі бар: біріншісі, когнитивтік (танымдық) сфераның бұзылғанында — ауру өзінің ауытқыған сандырақтарын субъективті дәлелдеулерін "логикалық" жолмен бекітеді, екіншісі, сенсорлық сфераның бұзылғанында — аурудың кейбір сипаты, қиял мен фантазия басым болуымен өтеді. Кейбір жағдайларда сандырақ қорқудың аффективті көрінісімен, яғни ылғи қауіп төніп тұрғандай болуымен де сипатталады.

Сандырақтың бірнеше формалары бар: Сандырақ — шындыққа сәйкес келмейтін, түзетуге болмайтын ойлар немесе шындыққа сәйкес келмейтін қате пікір. Жиі кездесетін сандырақтың түрі соңына түсу сандырағы. Оған қарым-қатынас, уландыру, әсер ету, кінәлау, қызғану, кемсіту, ұрлау сияқты ойлар жатады. Қарым-қатынас сандырағы, мұндай сандырағы бар ауруларға айналадағы адамдар жаман қарайтын, оған күлетін, ол туралы сыбырласатын болып көрінеді.

Мұндай сандырақтарды ерекше маңызды сандырақ ойлар дейді. Әрекет сандырағында аурулар өздеріне көзқарас, гипноз, белгісіз аспап, теледидар мен радио толқындары арқылы әсер етеді деп санайды. Нақтылы соңына тусу сандырағы. Мұндай ауруларға әр қадам сайын басқа адамдар ие мекемелер соңына түскендей болады. Кінәлау сандырағы кезінде аурулар оларды кінәлайтыны туралы айтады. Мысалы, ауру адам өзін жұмыстан шығарады деп ойлап, дәрігерге келіп оның алдына құжаттарын қойып, тезірек жұмыстан шығаруын талап етеді.

Кемістік пен тонау сандырағы қартайған адамдардың қан тамыры зақымданған және басқа психоздарда болады. Үйлерінен заттардың тоналып, ұрланып жатқаны сияқты т.с.с. көрінеді. Қызғану сандырағы соңына тусу сандырағының бір түрі. Қызғану сандырағы маскүнемдерде жиі болады. Мұндай ауруларда әйелінің (күйеуінің) опасыздығын дәлелдейтін жүйе қалыптасады. Өзін-өзі қорлау сандырағы мұндай аурулар өзін бір нәрсеге кінәлімін деп санайды, олар айналадағыларға ауру жұқтырамыз деп санайды. Олар өзін мүсәпірміз деп санайды.

Логикалық сандырақ

Логикалық сандырақ ойлану барысында ойдың бұрыс жолмен кетуінен туындайды. Негізінен ой қорытындысында, пікірде, ұғымдарға анықтама беруде, дәлелдеу мен теріске шығаруда, жалпы ойлау кезінде ойдың логикалық жүйесінің, логикалық заңдардың бұзылуын білдіреді.

Дәстүрлі логикада ежелден Логикалық сандырақтың мынадай үш түрі анықталды:

• Дәлелдеу негізіндегі қателер
• Тезиске қатысты қателер
• Аргумент келтірудегі қателер, яғни ой қорыту мен пікір формаларынан кететін қателер.

Логикалық сандырақтың себептері

Мәлім пікірлерді айту үшін ойлаудың алғышарттарын бұрыс талқылаудан немесе пайдаланудан (мысалы, белгілі бір шарттарда ақиқат болатын кейбір пікір ешбір шарт қоймай-ақ ақиқат деп алынады) болады;

Ойлау барысында логика заңдарының бұзылуынан (мысалы, силлогизмде белгілі “терминдерді төрт еселеу”: жалпы терминдердің бар екендігі көрінген сияқты болғандықтан алғышарттар топталады, ал шынында мұндай терминдердің ар жағында түрлі ұғымдар тұрады);

Пікірдің қорытындысын бұрыс тал-қылаудан; мұндай пікір осы талдаудың түйіні бола алмайды (мысалы, дәлелдеуде — тезистерді алмастыру),тб.-дан да логикалық сандырақ келіп шығады.

Ипохондриялық сандырақ

Мұндай аурулар өздерін рак, туберкулез, СПИД сияқты жаман аурулармен ауырамыз деп санайды. Мұндай аурулар дәрігердің дәлелін жоққа шығарады. Нақұрыс сандырағы бар аурулар өздеріне сырттан күш енген (шайтан, кейде бақа мен жылан сияқты) деп санайды.

Ұлылық сандырағымен ауырғандар өздерін көп ақшаның (мыңдаған, миллиондаған), сарайлардың, автокөліктер мен ұшақтардың иесімін деп санайды. Сандырақ— шындық болмысқа сәйкеспейтін түсініктер мен ой қорытындылары; бұлардың дұрыстығына патологиялық тұрғыда сенімді субъектіге олары қате деп иландыру мүмкін болмайды. Сандырақ көптеген психикалық аурулардың нышаны болып табылады; бұл орайда оның мазмұны әр алуан болуы мүмкін: біреу қуғандай, уландырғандай сезімнің сандырағы, қызғаныш, ұлылық сандырағы және т.б. сандырақтың екі түрі ажыратылады: біріншісінде когнитивтік сала бұзылады — ауру өзінің бұрмаланған пайымдауын "логикалық" жүйеге біріктірілген бірқатар субъективтік дәлелдемелермен қуаттайды, екінші түрінде сенсорлық сала да бұзылады — аурудың сандырағы құрғақ қиялдау басым бейнелік сипатта болады.

Қайсыбір жағдайларда сандырақ қорқыныш, негізсіз алаңдау, беймәлім қауіп-қатерді сезудің аффектілік көріністерімен қабаттасады (мысалы, біреу соңына түскендей болып көрінетін параноидтік сандырақ кезінде ауру айналасындағы адамдардың әр қимылы мен ишарасын "ұйымдасып, бір-біріне белгі беру" және т.б. деп ұғынып, қашып кетуге, тығылып қалуға және т.б.тырысады). сандырақты аса құнды идеялар дейтіннен ажырата білу керек — мұндай идеялар кезінде белгілі бip нақты өмірлік проблема психикалық тұрғыдан сау субъектінің санасында шектен тыс (аса құнды) мәнділікке ие болады.