Сап, сап, көңлім, сап, көңлім...

«Сап, сап, көңлім, сап, көңлім...» — Абайдың 1855-81 ж. аралығында жазған өлеңі. Көлемі 59 жол. Жігіттік, жастық мінездеріне арналып айтылғанмен, Абайдың бұл өлеңі... таза қазақ тілінің өзімен жазылған. Мазмұны мен мағынасына қарағанда, Абайдың бұдан бұрын азды-көпті айтылып келген елеңдерінің езінде, өзгеше бір қорытындысы сияқты. Жылы белгісіз болғанмен, ақынның жиырма-жиырма бес арасында ез өмірінің осы шағына нақтылап, арнап айтқан өлеңіне ұқсайды. Бұндағы ойлар мен сезімдер, жас жігіттің өзіне де, құрбы, тұрғыластарына да арнаған тоқтау сөзі, сын, толғау сияқты. Ең әуелі, бұл өлеңде Абай қазақ әдебиетінен бөлек үлгіге еліктеуді өзіне еңкі лайық көрмеген сияқты. Өз өмірінің шындығы бұл жырда аса айқын қонымдылықпен айтылады. Ұзақ өлеңнің көркем жолдарында ел жігітінің тіршілігінен тысқары тұманды, оқшау хал де, сезім, теңеу де жоқ. Қыз аңдыған жігіттің түнде жортқан, жеңіл-жеңсік қуған әдеті өзгеге де ой түсіреді. Бұл елеңде жасанды теңеулер жоқ. Қайта қазақтың шешен, орамды, терең, мәнді сездерін қолданады.

«Қарсақ жортпас қара адыр,
Қарамай неге шабасың?
Соңда тәуір бола ма,
Ұстап ап біреу сабасын?»

-деген жолдарда сыншыл оймен қатар, сол кездегі қыр жігітінің басынан кешетін анық көріксіз, көңілсіз болмысын арнаулы трагедиялық қалпында береді. Өмірдің өткел кезеңінде тұрған, ой түскен жас орынсыз деген мінездер, істер жайын кеп сұрақтармен баяндайды. Тыңдаушысын ойландырып, езіне ақыл салып айтады. Опасыз, тұрақсыз, тынымсыз жортуылдан қайту керек дегендей, тасқындаған көңілді. ауыздықпен шаужайлағандай болады. «Сап, сап көңілім»деген сабырдың, тыйылудың сөзін үнемі қайталап отырады. Айтпақ жайын әдейілеп, көп қайталап, осы өлеңді жазудағы мақсатын, ойын ерекше нықтай түседі. Опасыз жас болмау керек, таңдап сүйген біреуі ғана бар, тең сезімге табынған жақсы жастың адамгершілік пен махаббатты қабыстырамын деген ниеті көрінеді. Барлық осы аталған өмірі, ой, сезім жайлары шындыққа бағынған. Бусанып тұрған жанды, шындығы бар жыр туады. Ақын алыстан тұмандатып орағытпайды. Айтпақ ойының сөздері де дәл табылған. Қозғайын деген пернесін дәл басады. Және өз басының тәжірибесін шығарып, өзіндік мінін сынап, шенеп отырған кісі болып, сол кездегі көп жастың халіне арнаған үлгілі сөз айтады. Қазақ жасының Абай заманындағы махаббат жөнінде қолданатын іс, мінезі тұрпайылау, натуралдық күйде екендігін осы өлең дәл ашады. Ер мен әйел арасындағы жарастық, жақсы сезімді қасиеттей білмейтін, топас тәрбиені әшкерелейді. Ендігі түсінігі бойынша махаббат, жастықты сөз қылатын ақын құмарлық қызығын шала, шалағай күйде жырламасын. Адамгершілік тәрбиесін өсіріп, асырғандай, моральдық жоғарғы дәрежеде түсініп жырласын дейді. Абайдың жас шағындағы өлеңдерінің қорытындысы есепті болған «Сап, сап, көңлім...» енді жақын шақта реалист сыншы және шыншыл ақын боп қалыптасатын Абайдың алдағы өрісін аңғартады. Өлең 7 буынды жыр үлгісінде жазылған. Алғаш рет өлеңнің жартысына жуық үзінділері ақынның 1933 ж. жарық көрген толық жинағында жарияланды. Ал толық түрінде 1939 жылғы басылымға енді. Басылымдарында текстол. өзгерістер кездеспейді. Туынды қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, түрікмен, ұйғыры. б. тілдерге аударылған.