Саят құстары
Үлгі:Саят құстары سايات قۇستارى sayat qustarı
Саят құстарына жалпы сипаттама өңдеу
Қыран құстар ер, өжет болады. Өйткені олар өзінен анағұрлым үлкен аңдардан қаймықпай, солардың өзіне түсіп, ересен қайрат көрсетеді. Қаршыға бойының кішкенелігіне қарамай түлкі, киік, бөкен сияқты аңдарға түсе береді. Лашындар өзінен анағұрлым зор аққу, [[дуадақ, қаз сияқты құстарды мұқатқаны былай тұрсын, көкжере, қарақұс, саңқылдақ, су бүркіті сияқты құстарға да шауып, солардан тоят алады. Ерлік жағынан лашынға ешбір құс шақ келмейді. Мықты ақиық бүркіттер даланың көкжал бөрісіне түсіп, оның қанша қайрат көрсеткеніне қарамай, алысқан жауына түрлі әдіс қолданып, жеңіп шығады. Міне, мұның бәрі саят құстарының әрі ер, өжет, әрі есті келетінін көрсететін сипаттар. Саят құстарының сезу мүшелерінің ішіндегі көзге ерекше түсетіні олардың көзінің өткірлігі, қырағылығы. Олардың көзі ересен өткір, ашық және сыртқы қарамы да бірталай аумақты үлкен келеді. Қыран құстардың көз сүйегі тұтасып біткен шымыр, соқталы кейі жарқабақ келеді. Көзі ұясында шүңірейіп терең жатады. Бүркіт сияқты құстардың көзі адамның көзінен сәл үлкенірек және одан анағұрлым өткір. Олардың қиядағы көргіштігі адамды таң қалдыратын ерекшелігінің бірі. Бұлардың жаратылыс өзгешелігіне, тұрмыспен күресуіне қарай, көз бітісі көбінесе жоғарғы биіктен қарауға лайықтанып біткен. Олар қарсы алдында өзінен жоғары тұрған зат болса оған тура қараудың орнына, көбінесе, басын арқасына қайырып тастап шалқая қарайды, не мойнын төңкеріп қырындап қарайды. Мойнын төңкере қылмыңдап қарау, әсіресе, сұңқар, қаршыға, тұйғын тектес құстарға тән. Дегенмен, саят құстарының қырағылығы тек күндіз ғана білінеді. Қалай кеш болды, слай олардың көруі тосаң тартады да түнекке барып ұйықтағанды тәуір көреді. Саят құстары көргіш, қырағы болумен қатар дыбысшыл, тез естігіш, сәл шөп басы қимылдаса соның өзін тез сезетін аса нәзік келеді. Егер орман ішінде түнеп отырған қаршығаның қасына байпақ киіп аса сақтықпен бармақшы болсаң да, ол өте сергек болғандықтан, маңына дарытпайды. Оның құлақ бітісінің өзі де ерекше, құлағы сырттан көзге көрінбегенімен, қуысы кең, өте жітік естуге лайықтанып біткен. Бірақ, олардың иіс айыру сезімі өте тосаң. Қашан жемді не оның дәмін аузына келтіріп ті¬лі¬мен айырғанша, оның қандай зат екенін иіс арқылы айыра білмейді. Ащы мен тұщыны, жаман иісті тек қана аузымен, тілімен талғап біледі. Қолдағы саят құстарына көп тұрған не дәмі бұзылған ет берсе, оны иіскеп жирену¬дің орнына, аузымен самқап, борсыған дәмін білген соң ғана тастай салады. Сөйтіп, саят құстары иіскеу сезімінен ада жаратылған, иісті олар тілімен талғап не көріп барып айырады. Саят құстарының өте сезгіш, түйсікті болуы – олардың ми құрылысына да байланысты. Қыран құстардың ми сауыты кең және әрқайсының бас сүйе¬гіне қарай милары да салмақты, үлкен келеді. Сондықтан саят құстары өзінің ми құрылысына қарай түз құстарыың ішін¬дегі естілеріне саналады. Мәселен, бүркіттер өзінен үлкен аңдарға (қасқыр, түлкі) түскенде, ол өзінің жаратылы-сымен сіңісті шартты рефлексті қолданумен қатар, көбінесе ой тетігін де жұм¬сап, мықты жауды жеңу үшін көп әдіс¬тер қолданады.
Сезім түйсіктернің даму деңгейі өңдеу
Саят құстарында түсінетін сезімнің барлығы – олардың қолға үйреніп, адамның ықпалына көніп, аңшылық кәсібіне қызмет атқаруының өзінен де айқын көрінеді. Олар бір үйреніп алған соң, құсбегінің айтқанының барлығын түсінеді. Шақырса келеді, қоя берсе аңды иесімен бірге жүріп қағады. Бұлар неге үйретсе, соны жақсы әдет қып алатын өте сергек құс. Лашынды не сұңқар тұқымдас құстарды жіберген жерінен күтіп үйретсе, ол сол жерге бір соқпай кетпейді. Екінші жағынан, қыран құстар, оның ішінде бүркіт, өзінің үйренген ауылын, иесін, жерін, тау-тасын жақсы біледі. Оларды басқа жердегі аңшыға сыйға тартқанда ол жерде тұрақтамай ойысып, бұрынғы үйренген ауылына қайтқандары да көп кездескен. Онымен қатар, күтімі жоқ құстар аңға салғанда сырдаңдық білдіріп, иесінің шақырғанына келмей, еркіне ұшып кеткендері де аз емес. Міне, мұның бәрі қыран құстардың өте сезімді, есті тіршілік иесі екенін көрсететін белгілер. Қолға жақсы үйреткен саят құстары өте жайдары, құбылғыш, неше алуан мінезге түсіп тұратын ойнақы ке¬ле¬ді. Бұл, әсіресе, сұңқар, лашын, қаршыға, тұйғын сияқты құстардың мінезі. Түзде өз еркімен жүргенде бұлар сыңарымен мереке құрып, масайрап, бірін-бірі қуып, кейде өздерінен бөтен құс кездесіп қалса, оларды қуалап тастап отырады. Атақты құсбегі Жалайыр Шора ХVІІІ ғ. қыран құстардың бұл мерекесін бұзбаймын деп, жаз шыға олардың еркегі мен ұябасарын үлкен қапастың ішіне бос жіберіп ұстаған. Кейде оларды таудың ішіне бос жіберіп жұмыртқалатып, жемді өзі жеткізіп тұрған. Иесіне үйренген құс түз құсындай сескеніп, жұмыртқасын қызғанбайды, қайта жем іздеген кезінде таудың ішін жаңғыртып шу көтеріп, құсбегінің тез жем әкелуін күтеді. Саят құстарының дауысы алысқа естілетін ашық келеді, оларды дұрыс баулып үйретсе, орман, тау ішінде айырылып қалғанда, даусынан барып тауып алуға болады.
Саят құстарының түр-түсіне сипаттама өңдеу
Саят құстарына ортақ нәрсенің бірі – олардың сыртқы жамылғысының басқа құстың жүнінің өзгеше болуында. Олардың мүйізді шыны тұмсығы мен күс аяғы болмаса, өзге денесінің бәрі шудалы мамық жүнмен және сатырлаған қауырсынмен жабылып, неше алуан тарлан түспен тұнжырап тұрады. Қыран құстардың көбінің түсі көмескі, бұлыңғыр келіп, көбінесе тау-тастың, жер-судың, тоғай-орманның түсіне ұқсас болып отырады. Басқа құстар сияқты оларда бажырайып тұрған шымқай түстер болмайды. Бұлардың тіршілігі бірыңғай желбесінмен күнелту болғандықтан, олардың сыртқы түсі де көзге шақырая түспейтіндей жаратылысынан бұлыңғыр болып біткен. Онымен қатар, саят құста¬рында бірыңғай түс кездеспейді, олардың ішінде қоңыр, қарақоңыр, қаракер, құбақан түстер басым болғанымен, оны бір түс деп айтуға болмайды, көбінесе қара тарлан, қызыл тарлан болып отырады. Саят құстарының қоңырлау келетіні, көбінесе сыртқы арқа жүндері. Өзге жерлері тегіс қылаңытып, не теңбіл, не шымқай шұбар болып кездеседі. Қылаңы¬ның көп болатын жері, әсіресе, бауыр жүні, қанатының асты, құйрығының түбі, саңғыру жүні, балақ жүні. Саят құстарының қылаң түсі – олардың кәрі, жасына, еркек, ұрғашысына қарай өзгеріңкі келеді. Жас құстар¬дың қылаңы көп болып, бурыл тартып тұрса, кәрілерінің қылаңы аз, қоңыры басым болады. Оның үстіне жас құс¬тар¬дың бауырындағы теңбілі бөтегеден төмен қарай ұзыннан тартылса, кәрілерінікі көлденеңінен суреттеліп тұрады. Сөйтіп, құстардың кәрі, жасын саятшылар олардың түсіне қарап айырады. Тегінде, түс өзгерту – саят құстары¬ның тіршілігіндегі ең көрнекті өзгешелігінің бірі. Кейде біртектің өз ішінде неше алуан түс кездесуі таңғаларлық іс емес. Қаршығамен тектес тұйғынды алсақ, олардың шымқай ағы, көгілдірі, қоңыр¬лауы кездесіп отырады. Оларды қазақ саятшылары “ақтұйғын” (не мырза тұйғын), “кіршетұйғын”, “құлтұйғын” деп атайды. Бір тектінің ішінде әр түсті сұң¬қар, бидайық та кездесе береді, мәселен, “ақсұңқар”, “көксұңқар”, “қызылсұңқар”, “қоңырсұңқар” деген сияқты. Саят құстарының түсінің өзгеріп оты¬руы ауа райы мен жағрафиялық ланд¬шаф¬қа байланысты. Өйткені, ақ сұңқар мен ақ тұйғындар, көбінесе, Сібірдің тайгасы мен суық өлкені мекендесе, олардың бұлыңғыр түсі (қызыл, қоңыр) оңтүстік өлкеде көбірек кездеседі. Екінші жағынан, солтүстік жақты мекендейтін саят құстары әрі үлкен, әрі қабілетті келсе, оңтүстік өлкеде жолығатын сол текті құстар одан бірталай кішірек келетіні байқалады.
Түлек өңдеу
Құстардың тіршілігіндегі көзге ерекше түсетін өзгешелігінің бірі түлек – олардың түлеуі. Ылғи аң аулап тоят алатын қыран құстар үшін түлеу өте қолайсыз іс. Олар еркіндікте жүргенде қанаттарын түгелімен тастап, ұшуға қабілетсіз болып қалуды өте қауіпті көреді. Сондықтан қыран құстар ұзын қанатын тастағанда екі жағынан шағындап тастап, ол шығып жетілгенше өзге қанатын тастағысы келмейді. Тек түлеген қанаты жаңадан шығып жетілген кезде ғана ескі қанатын тастап отырады. Кейбір саят құстары ұя басар кезінде еркегі мен ұрғашысы кезектесіп түлейді. Түзде жүрген қыран құстардың түлеуі осы сияқты ұзаққа созылады. Олардың өмірі ұшумен байланысты болғандықтан да бүркіттер қыс түскенше түлеп үлгере алмайды, сондықтан да олардың қанаты, жүні ылғи будан болып жүреді. Жаз бойы түлеп, күзге дейін жаңа жүнін жетілтіп үлгеретін құстар – лашын, сұңқар, тұйғын, қаршыға. Бұлар ұядан балапанын шығарар кезде түлей бастап, содан қыркүйек айының басына дейін түлеп жетіледі. Саят құстарының қайсысы болсын жыл сайын түлеп отырады және олардың түлеуі әр жылы жаздың ортасында басталып, күзге қарсы жаңа тонын киіп үлгереді. Бірінші түлекке отырған өткен жылғы балапан құстардың түлеуі өзге құстың түлеуінен ұзағырақ болады, олар жаз шыға наурыз, сәуір айынан бастап түлей бастайды да жүндері қыркүйекте ғана жетіліп үлгереді.
Өсіп өнуі өңдеу
Саят құстары жаратылыс тарихында сирек құбылысқа жатады. Сондықтан олардың өсіп-өну тарихы да ең қызықты әрі жете зерттелуге тиісті мәселенің бірі. Басқа тіршілік иелері тәрізді саят құстары¬ның да өсіп-өніп, көбейетін кезі – көктем, жаз айлары. Бұл кезде жара¬тылыс таңдауы бойынша олардың еркегі мен ұрғашысы жаңадан қосылып, жұбай-жұбайымен жүреді. Олардың қынаменде құрып, жолығатын кезі – жұмыртқалар кезінің алды. Бүркіттен өзге құстың жұ¬мырт¬қалайтын уақыты көбінесе сәуір айы¬ның басы. Бүркіттің ұрпақтарының өсіп, ер жетуіне өте ұзақ уақыт керек бол¬ғандықтан да, олар өзге саят құстарынан бір ай – бір жарым ай, кейде екі ай шамасындай бұрынырақ жұмыртқалайды. Ұя салып, жұмыртқалар кезінің алдында саят құстарының еркегі мен ұрғашысы қосылып, аспанда ойнақ салып, жұбайлы болғандарын қызықтап қынаменде жа¬сай¬ды. Олар ұя салған жерінің үстінен зымы¬рап биікке атылып, зуылдап төмен түсіп, қайыра жоғары шарықтап, бірін-бірі қуып, шу көтеріп, мәз-мәйрам болады. Олардың еркегі өзіне ұрғашысының на¬за¬рын аудару үшін ұшудың неше алуан әде¬мі, қиын түрлерін көрсетеді. Зуылдап жо¬ғары атылып, сорғалап төмен ағып, ұйытқып аударыла ұшып, неше түрлі әдіс жасайды. Түздегі қыран құстардың ұялайтын жері ну орманның іші, құз жартас, өзен жағасындағы қия сеңгірлер, шөлді жердегі сексеуіл, жыңғылдың іші, құм-белең¬дер¬дің дүлей ортасы. Қыран құстар бір ұя¬ла¬ған жеріне жыл сайын келіп, ескі ұясын жаңартып жұмыртқалайды. Олардың мекен қылған жерінде кемінде екі-үш ұядан кем болмайды, бұларды жыл сайын кезек жаңартып, кезегімен ұялап отыра¬ды. Аналықпен жүрген құстар ұя салып мекен еткен жерін қай кезде болсын иесіз қалдырмайды, әр уақыт күзетіп, қорғап жүреді. Басқа құстардың ол жерге ұшып барғанын аса жақтырмайды, көбінесе жолатпай қуып тастап отырады. Егер өзі тектес құстың біреуі тұтқиылдан көрініп қалса ұя басқан жерін одан да қызғанып, қатты қиян-кескі шайқасқа түседі. Тегінде, әрбір қыран құс өзіне қауіп келмейтін, аңы көп жерді мекендеп, сонда ұялауды ұнатады. Оның үстіне еркегі мен ұрғашысы тізе қосып жүргенде, олар басқа құстан қорықпайды және желбесін құстардан тоят алып жүрген басқа қырандар бұларға тимейді, тиюге батылы да бармайды. Қыран құстардың ұя басатыны – ұрғашысы, қазақ саятшылары оны “ұя¬басар” дейді. Аналық ұя басып отырғанда, еркегі оған жем тасумен әлек болады. Ұябасарлардың сыртқы бітісі аталы¬ғынан үлкен, қабілетті, қарулы келеді. Қазақ саятшыларының бақылауынша, әсіресе қаршыға тұқымдас құстардан ұябасары еркегінен ірі келеді. Жалпы құс баласының жаратылыс ерекшелігі бойынша, бір ұядағы жұмыртқалар анасының бауырына тегіс сыйып, бәрі бірдей шайқалып шығуы үшін, әрине, ұябасардың денесі кең, жүндері тығыз, шудалы, мінездері кенеттен келіп қалған жау болса, оның бетін қайтару үшін өжет, шақар болуы керек. Бұған қарсы ұя баспайтын еркектерінің денесі шағын, көзге қораш келеді. Бұл, әсіресе, қаршыға мен бүркіт затынан ашығырақ көрінеді. Қазақ саятшылары оларды “шәулі” деп атайды.
Жұмыртқалауы өңдеу
Қыран құстар жылына бір-ақ рет жұмыртқалайды және әрбір құстың үлкен-кішілігіне қарай олардың жұмыртқасының саны да әртүрлі болып келеді. Олардың ең үлкені – бүркіт, ол бір-екіден артық жұмыртқа салмайды; ителгі, лашын, қаршыға, тұйғын сияқтылары 4-5, жағалтай, тұрымтай тәрізді кішілері – 5-7-ге дейін жұмыртқалайды. Бірақ жұмыртқаны аз не көп табу саят құстарының күйіне, жейтін жеміне байланысты. Құстардың тіршілігін зерттеуші саятшы мен ғалымдардың бақылауынша саят құстары бір жарым-екі тәулік ішінде бір жұмыртқалайды. Егер қаршыға 4 жұмыртқа салатын болса, оны 7-8 күн ішінде ғана шығарып үлгереді. Саят құстарының сапасына, қасиетіне бұл да әсер етеді. Олардың жұмыртқасының шайқалып жетілу мерзімі де бірдей емес. Өйткені, олардың бірі ерте (марқа), бірі кеш (кенже) шайқалып отырған соң, олар балапан болған кезде де ерте шыққаны ерте есейіп, соңғы (кенже) туғаны жетіле алмай көкше болып қала береді. Соңғы шыққан балапан марқа балапандардай ширақ, қутың болмай, шалағай, көрбала келеді. Ол жемнен де қағажу қалып, өсіп ер жетуіне керек қоректі толық жинай алмай, талдырмаш болып өседі. Қазақ саятшыларына белгілі шәулі құстардың барлығы осы кенже туып, талдырмаш өскен балапандардан шығады. Бұл шәулі құстардың ішінен қырандары өте аз болады, олар ұсақ құстар болмаса, қаз, дуадақ, үйректің үлкендерін алуға жарамайды. Қыран құстардың жұмыртқасының түсі олардың тегіне қарай не ақ, не көгілдір, не жасыл, не шұбарлау болып кездеседі. Жұмыртқалардың қабығы қалың әрі құйған қорғасындай салмақты келеді. Басқа құстардан гөрі қыран құстардың жұмыртқа басып, балапан шығаруы ұзаққа созылады. Ұя басып, балапан шығару мерзімі әрбір қыран құстардың үлкен-кішілігіне қарай әртүрлі келеді. Құс неғұрлым кіші болса, соғұрлым өзгесінен тез, бұрынырақ шығарады. Жағалтай, тұрымтай сияқты құстар балапандарын бір айға жеткізбей шығарса, лашын бір ай шамасында, қаршыға бір айдан сәл артығырақ, бүркіттер бір жарым ай мөлшерінде балапан шығарады.
Балапандардың жетілуі өңдеу
Қыран құстардың тіршілігіндегі бір ерекшелігі – олардың жүні тез өсіп жетіле қоймайды, жүндерінің арасы селдіреп, біраз уақыт қызылшақа болып жүреді. Тек бірер жұма өткен соң ғана жүні ақ үрпектеніп, тығыздала бастайды. Бұл кезде жұмыртқадан шыққандағы сары қылшық – “қарын жүнін” тастап, балапан үлпегін бірте-бірте түрлендіріп, бір ай шамасында жүні жетіліп болады. Ол кезде қанат-құйрықтың да сілемі көрініп, келешектегі қыран құстың мөлдіреген сұлу пішіні байқала бастайды. Түпкі қою жүндері неғұрлым жетіліп шыққан сайын, оның ақ үрпек жүндері сыртқа қарай тықсырылып, бірте-бірте түсіп отырады. Ақ үрпек жүннің түбін ала шыққан көкше балапан жүні де өзгереді. Бұл кезде балапан өзіне керек “киімін” толық киініп, қанат, құйрықтары жетіліп, енді ұшуға талпына бастайды. Жалпы айтқанда қаршыға, тұйғын, лашын, сұңқар тектес құстардың балапан жүні, құйрығы, қанаты бір жарым – екі ай шамасында, ал бүркіт сияқты үлкендерінің жүні үш айда толық жетіледі. Саят құстарының балапандары жұмыртқадан жарылып шыққан кезде өте әлжуаз келеді, ұйысып ұйықтаудан басқаны білмейді. Бірақ бір жұма өткен соң-ақ олар ширап, құлдыраң қағып, шықылықтай бастайды. Кейін көкқанат болысымен олар ойнақ салып, ұясынан шығып, бүгжеңдеп қанат қағып, ұшуға талпынады. Үлкендері әкелген бітеу жемді енді олардың әрқайсысы өз тұмсығымен паршалап, өз бетімен жеуге үйрене бастайды және жеген жемінің тек қана етін таңдап, сүйегін тастап отыруға әдеттенеді. Балапандары есейіп, көкқанат болған соң, аталық пен аналық ұяда бұрынғыдай ұзақ отырмайды, көбінесе аң аулап, жем тасумен болады. Тек күннің ыстық кезінде ғана олардың қасында болып, балапандары қаңсып күннің көзінде қалмауы үшін оларға көлеңке жасап, анда-санда қанатымен желпіп отырады. Қыран құстардың балапандары әбден кемеліне келіп, қанаты қатқан соң, олар ұясының маңында асыр салуды көбейтіп, бірте-бірте арқан бойы жерге ұшып барып-келуді үйренеді. Кейін одан да қашығырақ жерге ұшып баруға әдеттенеді, бірақ ұясынан алыстап кетпейді, бірталайға дейін үлкендерінің әкелген жемін жеп, кешке жақын ұйысып бірге жатады. Кейін көз көрім жерге ұшып барып қайтуды үйренген соң, балапандар енді ұяда қамалып отырғаннан гөрі, әрқайсысы қия тастың шыңында, не орман ағаштың жоғарғы бұтағында жеке-жеке отырып түнектеуге әдеттенеді. Бірақ әлі де болса ұясының маңын сағалап, бірінен бірі қара жазбайды, аталық пен аналықтың әкелген жемін жеп бірге жүреді. Тек шілде айының жартысынан былай қарай қыран құстың балапандары ұясының төңірегінен бірте-бірте алыстап, ұзақ жерге ұшып барып қайтуға талпынады. Кейін әбден есейіп, үлкендерінің баулу тәжірибесіне машықтанған соң, олардың әрқайсысы өз бетінше аң аулауға ұмтылады. Содан былай олар ұяласы мен үлкендерінен бөлініп, енді қай жердің аңы көп болса, сол жерді көбірек сағалап, өз бетінше тіршілік жасау жолына түседі. Алайда, олардың әрқайсысы қашан жұбын тапқанша өзінің мекен еткен жерінен бөтен жаққа ауып кетпейді, ұялаған жеріне ойысып қайтып отырады.
Миграциясы өңдеу
Тегінде қыран құстар – жыл құсы сияқты көшпелі емес, көбінесе отырықшы, бір үйренген жерін көбірек сағалайды. Олардың көбі өзінің ұялаған жерін тұрақты мекен етеді. Тек аң аулау үшін ғана басқа жаққа ұшып барып қайта оралып отырады. Олар өсіп-көбейген күнде де бұрынғы ұялаған жерінен ауып басқа өлкеге кетпейді, көзіне таныс болған және тау-тасы, орманы, тоғайы ұқсас келген көрші аймақтарды қоныстап жүре береді. Бірақ қыран құстардың күнелту, аң аулау бәсекесінен туған бір өзгешелік – олар ұя басатын кезінен өзге уақытта әрқайсысы біріне бірі кездеспей, алыстан қара көрсетіп жүргенді тәуір көреді. Жұбайлы қыран құстар ұялаған жерінің маңайын қыс бойы қыстап, алысқа ұшып бармаса да, екеуінің бір қосылып жүргені сирек кездеседі. Дегенмен арасында қайшылығы көп өзге құстар сияқты бұлар алып жейтін жемі үшін бірін-бірі қудалап, бәсекеге түспейді. Ұялайтын кезіне дейін әрқайсысы өз бетінше аң алып жеп, жазғытұрым қайтадан қосылып отырады. Бұдан көрінетін мысал, саят құстарының еркегі мен ұрғашысы бір қосылғаннан кейін жіктерін ашпай, көбінесе ұялаған жерін төңіректеп жүреді. Қысқа қарсы олардың бөлектеніп жүруінің басты себебі – бұл кезеңде аңның тапшы кездесуінен. Бірақ мұнда да олар бірінен-бірі алыстап кетпей, қара көрсетіп, біріне-бірі көрші жүреді. Қыс өтіп жаз шыққан соң олар ұясының төңірегіне қайта жиналып, жаңадан қынаменде құрып, ұрпақ көбейту міндетін атқару жұмысына кіріседі.