Саят (саятшылық)

Саят (саятшылық), жыртқыш құстарды аңға салу, қазақ халқындағы өте ерте замандардан келе жатқан спорттық өнер.

Саятшылықта жиі орын табатын бүркіттің түлкі ілуі

Археологиялық қазба жұмыстары Ежелгі Тұранды мекендеген тайпалар құс салуды тіпті қола дәуірі кезінде-ақ меңгергендігін көрсетеді. Тарих пен мәдениет тұрғысынан қарағанда саятшылықтың дамуы өте қызғылықты. Қазақ саятшылары бүркіт, бидайық, сұңқар, қаршыға, бөктергі, ителгі, сапсаң тағы с.с. көптеген алушы құстарды баптап өздері алатын құстарға түсуді үйреткен. Мұндай өнер қырғыз, араб ішінара түркімендердің арасында да дамыған. өнер. Крестшілер жорығынан кейін араб мәдениетімен танысқан еуропалықтар сұңқар салуды үйренген.

Саятшылықтың бұл түрі әсіресе XII-XIII ғасырда Еуропа елдерінде кең тараған. Қазақ халқы саятшылықты тұрмыстық пайдасы бар өнер ретінде де, көңіл көтеретін табиғатпен етене араласатын спорт ретінде де қараған.

Қазақ халқындағы дәстүр

Қыран құстармен аңға шығады. Саятшылықта өнердің бір түрі. Құс салып аңға шығатын адам «құсбегі» -, деп аталады. Құсбегі де табиғаттан берілген сый. Ол қыран құсты тәрбиелеп, олардың табиғатын түсінеді, қай уақытта аңға шығу керек екендігін біледі. Мұндай адамдар қазір де бар, бірақ аз. Қолға үйрету үшін мына қыран құстар ыңғайлы: бүркіт, сұңқар, қаршыға. Негізінде аңшы адамдар – құсбегілер бүркітті қолға үйретіп, аңға салған. Түріне, аңға түсу қабылетіне қарап мына түрлерге бөліп, атаған: тастүлек, мұзбұлақ, көк түбіт, май түбіт, барқын, баршын, т.б. Аңшы құстарды өте жоғары бағалаған. Мұндай құстардың өз жабдықтары болады: құндақ, томаға, тұғыр, балақ бау, желі бау –байлауыш. Қыран құстарды қолға ұстап, тәрбиелеу үшін өзі бір үлкен ғылыми әдістерді меңгеру керек. Әбден дайын болған бүркітті қыс түскен соң қасқырға, түлкіге, қарсаққа, сайғаққа салған. Жазда, күзде –қазға, үйрекке, қырғауылға, т.б. құстарға салған. Аңшылардың көптен күткен аңға салу күні «сонар» - деп аталған. Сонар – желсіз, ашық күндері. Бұл күндері аңның ізі қарда анық көрінеді. Сонар үшке бөлінеді: 1 – ұзақ сонар, 2- келте сонар, 3 – қан сонар. Қан сонарда аңшының жолы болып олжалы қайтқан. Аңшының аңнан табыспен қайтуы ауылы үшін мереке болған. Олар өздерінің аңшыларын мақтанышпен қарсы алып, оларды мақтан тұтқан. Саятшылық тек қызық үшін уақыт өткізу үшін емес. Ол үлкен өнер.

Саят маусымы

Саят уақыты онда пайдаланылатын қыран түріне байланысты әртүрлі болып келеді. Шағын қырандарды құс ілдіруге жыл құстары балапандарын қанаттандырғаннан кейін басталып, жыл құстары қайтқанға дейін жалғасады. Әсіресе алғашқы аяз түсіп, құстар көлге топ-тобымен жиналған кезде олжаны молынан түсіруге болады. Ителгімен жыл бойы саят құрады: жазда қаз, үйрек, дуадаққа, күз бен қыста ұсақ аң мен қоянға салады. Қазақтар бүркітті, қарашада теріскей мен Сібірден суык жел соғып, құстар жылы жаққа ауып, жан-жануар қысқы дайындыққа кіріскен кезде бастайды. Бүркітпен саятқа шығу қар түскеннен басталып, қыс аяқталғанға дейін жалғасады. Тәулік ішінде қырандардың ең шабытты кезеңі - таңертең ерте және кешқұрымғы уақыт. Саятқа қырандарды аштай алып шығады.

Саятқа дайындық

Саят атын суарып, егер күнұзақ жүретін немесе қонатындай жағдай болса, беретін жем (сұлы) ала шығады. Құрал-жабдық, арқан-жіп, қоржындары мен күнұзақ далада жүргенде талғажау ететін жолазық, ас-су дайындайтын ыдыс, оттықтарын қамдайды.

Саятшылықта қолданылатын құрал-жабдықтар

1. Томаға - бүркіттің екі көзін саңылаусыз жауып тұратын бас киім.
2. Жезтұяқ - бүркіттің саусақ кемтарлығын толықтыру мақсатымен жезден жасалған тұяқ.
3. Аяққап - бүркітті саусақтарын түлкі шайнап тастаудан сақтау үшін әр саусаққа жеке-жеке кигізілетін теріден жасалған саусаққап.
4. Балақ бау - құстың аяқтарына тағылатын қайыс бау.
5. Аяқ бау - құстың балақ бауына жалғанатын ұзындау жіңішке жіп.
6. Ірге бау - аяқ бауды ұзартуға арналған тиегі бар қайыс.
7. Тобаршық - ірге баудың бір ұшындағы ағаш тиек.
8. Шыжым - құстың қашып кетпеуі үшін жасалған арқан.
9. Биялай - бүркітшінің оң қолына киетін қолғап.
10. Балдақ - құсты ат үстінде алып жүруге арналған тіреу.
11. Тұғыр - құсты қондырып қоятын орын.
12. Жемаяқ - бүркітке жем беретін ыдыс.
13. Жемқалта - аңға шыққанда құстың шақыру жемін салатын қалта.
14. Түтік - құстың ішіне су және басқа сұйық құюға арналып жасалған аспап.
15. Ырғақ - асау құсты көндіруге арналған орнықсыз, ырғақты тұғыр.