Сен мені не етесің?..

«Сен мені не етесің?..» — Абайдың 1889 ж. жазған өлеңі.

Әрқайсысы 7 жолдан соң бір қайрылып отыратын 14 тармақты 6 шумақтан тұрады. Ақын ел арасындағы айтыс-тартыс сәл бәсеңдеп, ағайынның өсек-аяңы мен әлеумметтік Рулық дау-шарынан аз да болса белі босаған сәтте қолына қаламын алып, бір ауық өмір жолын, жастық шағын, сүйініші де, күйініші де кеп, махаббатқа толы еткен күндерді ой елегінен еткізіп, сол ыстық суығы тайталас келіп, жүрегін тебіренткен сезімдерін, лүпіл қаққан көңіл-күйін жыр жолдарына түсірген. Бұл Абайдың өлеңді өндіре жазған, әсіресе махаббат жырларын шабыттана толғаған кезеңі. Тап осы 1889 жылдың өзінде ақын қаламынан «Ғашықтық құмарлық пен - ол екі жол...», «Сен мені не етесің?...», «Айттым сәлем, қалам қас...», «Қиыстырып мақтайсыз..», «Білектей арқасында өрген бурым...», «Жарқ етпес қара көңлім не кылса да...», «Қор болды жаным...» сияқты сүйіскен жастардың әнұраны, жар деп соққан жүректің жан айқайы дерлік, сезімге, сырға, үміт пен өкінішке толы тамаша жырлар жазды. Өлең осы топтағы шоқтығы биік, айтар ойында, көркемдік құрылымы да өзгеше, соны дүние. Бұл сүйген жарынан қапылыста адасып қалып, іш құса болған жанның қиналған, күйзелген сәттегі сан саққа жүгіріп, мың құбылған көңіл-күйі. Ол серттен тайған сүйіктісін опасыз деп қанша кінәласа да, жамандыққа, біржолата қол үзуге қимайды.

Қанша қасірет шексе де «мен елейін, сен сау-ақ бол» деп, шын сүйген асықтың айнымайтынын, шегінісіп қайтпайтынын білдіреді. «Сені керсем, ләм-мим деп бір сез айтар халім жоқ» деп, бәрін махаббатына жеңдіріп, алдағы күнге үміт артады. Бұл сүйіктісінен айрылып қалса да, оны көңілінен өшіре алмайтын, қалаулысына өмір бақи сүйіп ететін, антына берік адамның сөзі, жан қалауы.

Өлең мазмұны ғана емес, түр жағынан да өзгеше, қазақ поэзиясында бұрын-соңды кездеспеген, әзірге табыла қоймаған жаңа үлгіде жазылған. Бұл Абай әкелген жаңа поэзияның соны ұйқасы. Одан Шығыс классиктері - Науаи, Сағди, Фзули, Хафиз үлгісі ғана емес, Еуропа, орыс поэзиясының, әсіресе М. Ю. Лермонтов лирикасының әсері айқын байқалады. Бұл өлеңнің құрылымдық түрін Абайдан соңғы қазақ ақындары да онша үлгі етіп, жалғастырып әкете алған жоқ. Өлеңді Абайдың көңіл-күй лирикасының қатарына жатқызсақ та, «Айттым сәлем, қалам қас...» пен «Қиыстырып мақтайсыз...» деп аталатын шығармаларынан өзгеше, бұл ғашық жанның ғазелмен айтатын мұң-зары, эпистолярлық туындылардың қазақ топырағындағы озық үлгісі. Ақын езінің құбылмалы, қобалжулы көңіл-күйін, айтпақ ойын дәл жеткізетін соны да шебер түр тапқан. Әр сезіне ерекше мағына, салмақ салған Абай оны 14 жол сайын бір қайырып, керемет келісіммен үйлестірген. Ақын бүл елеңінде тұңғыш рет әр жолдың буын, ырғақ өлшемдерін де өзгерткен: кейбір жолдар 4-5 сөзден құралса, белгілі бір заңдылықпен, 4-, 6-жолдарда бір сөзден-ақ келіп отырады.

Қазақ поэзиясында осындай жаңа түрді туғызған Абай сол тосын түрді қалың көпшіліктің қабылдау, халық ұғымына үйреншікті дүние етіп қалыптастыру жағын да ойластырған сияқты. Осы мақсатпен оған әдемі ән шығарып таратқан. Бүл туындының әні де Абай заманында айтылып жүрген ән-күй әуендерінен өзгеше. Ән қазақ музыкасына лайықталған арнайы речитативтікі өрнекпен шығарылған. Өйткені бүл өлеңнің әр сөзі, мазмұны, жалпы оқиғасы мен сарыны тек речитативтің музыканы ғанаталап етеді. Өлеңнің өне бойындағы үй-ішілік қақтығыс, екі адам арасындағы өкініш өкпеге толы мұң-зар, шығарманың құрылымдық түрі ауызекі әңгіме қалпын, ерекше екпінділікті аңғартады. Сөйтіп өлеңнің сөзі мен музыкасы ғажайып үйлесіммен бірін-бірі толықтырып, қас шебердің қолынан шыққан әсем де келісімді, көз де, көңіл де тоймайтын асыл дүниеге айналған. Өлең бірқатар текстол. өзгерістерге ұшыраған. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1939 жылғы жинақта алғашқы шумақтың соңғы жолы «Өмір бойы қор өтесің» делінсе, қалған басылымдарда 1909жылғы жинақ негізінде бұл жол «Өмір бойы қор етесің» ^түрінде алынған. Мүрсейіттің 1905 жылғы қолжазбасында 2-шумақтың 7-жолы «Сен үздің ғой менің желкемді» болса, Мүрсейіттің 1907, 1910 жылғы қолжазбаларында, барлық басылымдарда «Сен үздің ғой бұл желкемді» болып берілген. Ап Мүрсейіт қолжазбаларында туынды көлемі 48 жол болса, 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық керген «Қазақ ақыны ИбраҺим Қүнанбайұғылының елеңі» деген жинақта 52 жол болып берілген. Бұл айырмашылық ақын мұрасын жинаушылардың Абай поэзиясына тән жаңашылдықты, оның өлең өрнегін кестелеудегі өзіндік ерекшеліктерін жете тани қоймағандықтарын аңғартады. Абай шығармаларын анықтап, жүйелеу жұмыстарына осы тұрғыдан қараған абайтанушы ғалымдар бұл өленді ақынның 1933 жылғы жинағында 84 жол етіп толықтырды. Өлең ағылшын, араб, белорус, орыс тілдеріне аударылған.

Абай «Сен мені не етесің» өлеңіне ән шығарған. Осы күнге дейін бұл әннің екі түрі ел ішіне кеңінен тараған. Әннің 1-түрін комп. Л. Хамиди 1935 ж. Ә. Ысқақовтан жазылып, нотаға түсірген. Ал 2-түрін 1984 ж. өнер зерттеуші Қ. Жүзбасов Абайдың туған немересі М. Мұхамеджановадан магнитофонға түсіріп, нота жазбасымен хаттаған. Бұл әннің тұңғыш орындаушылары Абайдың өз туған- туыстары мен достары болса керек.

Әннің екі түрі, сәл ғана әуен-ырғақ өзгерістері болмаса, бір- бірінен онша алшақтамайды. Абайдың бұл әні өзгеше ырғағы, шумағы және ұйқасы бар өрнек тудырған туындыларының бірі болып есептеледі. Ол қазақ поэзиясында да, әнге салған өлең елшем-өрнегі бойынша да оқшау тұрған дүние. Әннің ырғақ желісі ондағы екпіндік оралымдардың емін-еркін құбылып отыруына мейлінше сәйкестендіріліп құрылған. Өлең өлшемі ұзынды-қысқалы, көлемі жағынан бірінен бірі мүлде алшақ тармақтар бір шумақ шеңберіне түйіскен. Алайда муз. ырғақ пен әуен жүйесі логикасының композициялық құрылысы - сол өлең ернектерін 4 жолдық шумақ мөлшеріне ықшамдап, реттеп, 6 буынды (3+3), 11 буынды (4+4+3), 6 буынды (4+2) және 8 буынды (4+4) өлең өрнегінің тармағын қалыптастырып, аралас буынды ән-өлең түрін көрсетіп отыр. 1935 ж. ән үлгісі 5/4; 4/4; 3/4; 5/4; 5/4; 3/4 муз. өлшеммен құрылса, 1984 ж. үлгісі - 6/4; 4/4; 4/4; 4/4; 6/4 ырғақ-өлшемге сәйкес келеді. Ақынның бүл әніне комп. Д. Д. Мацуцин фортепианолық сүйемел жазған.