Сеңгір (биік)

Сеңгір. Түсіндірме сөздікте бұл сөзге — зәулім, биік, заңғар деген анықтама берілген. Ал «көк сеңгір» тұрақты тіркесін — қарлы, мұзды, зәулім биік, көк сауысты шың деп ұғындырады. «Сен сеңгір шыңға, көк аспанға ғана қарайсың» (М. Мағауин, Қияда.). «Сонау алыстан бұлдырап көрінген көк сеңгір тауларға қарап тұрды» (С. Жүнісов, Өмір ізі.). «Сеңгір» қайталап айтылып, қос сөз де құрайды. Оның мағынасы да «биік-биік», «шоқы-шоқы» қалпында түсіндіріледі. «Манастан батысқа қарай созылған сеңгір-сеңгір таулар» (Ш. Мұртазаев, Интернат.). Қазіргі біздің тілімізде қолданылып жүрген «сеңгірдің» бұл қағыналарының бәрі — кейін пайда болған туынды ұғымдар. Тіпті М. Қашқари кезінде де бұл тұлғалас сөз — «сеңір» қазіргі ұғымымыздағы «тау мүйісі» мағынасында қолданылған. «Сеңгір» сөзінің дәл осы мағынасы түркі тілдері ішінде алтай, телеуіт тілдерінде сақталған. Бұлар да кейінгі мағыналар деген ойдамыз. Өйткені біршама түркі тілдерінде (әсіресе, өте көне саналатын тілдерде) өзгеше мағынаны ұшыратамыз. Чуваш тілінде шенкер — көкшіл түс, якуттарда чэңкір немесе джэңкир — мөлдір. Басқа түркі тілдерінде де осындай мағыналар байқалады. Қазан татарларында зэңгэр — көкшіл, тува тілінде чиңгир — көк, көкшіл мағынасында жұмсалады. Моңғол тілінде «цэнхәр», буряттарда «сэнхир» тұлғасындағы сөздер де «көкшіл» мағынасында қолданылады. Келтірілген тілдік деректерге қарап, топшылау жасасақ, «сеңгір» сөзі алғаш түркі, моңғол тобындағы тілдерге ортақ болған да, тұңғыш мағынасы «көкшіл» деуге болады. Оның «биік», «зәулім»мағыналарын беруі — ұқсату нәтижесі.