Сиыржоңышқа

Сиыржоңышқа (Vіcіa) — бұршақ тұқымдасына жататын бір не көп жылдық өсімдік, азықтық дақыл. Дүние жүзінің қоңыржай белдеулерінде 150-дей түрі кездеседі. Қазақстанның барлық аймағында өсетін 25 түрі бар. Ең көп тарағаны — егістік Сиыржоңышқасы . Оның биікт. 20 — 80 см, сабағы жіңішке, төрт қырлы. Жапырағы күрделі, гүлі күлгін, қарақошқыл, кейде ақ түсті болады. Мамыр — шілде айларында гүлдеп, шілде — тамыз айларында жемісі піседі. Жемісі — көп тұқымды бұршақ. Вегетац. кезеңі 75 — 130 күнге созылады. Ылғалды жерде жақсы өседі. Пішен, көк шөп, сүрлем дайындау үшін өсірілсе, көбіне арпа, сұлы, бір жылдық райграспен қосып егіледі. Гектарынан 350 — 400 ц көк шөп, 25 — 35 ц тұқым алынады. Дән құрамында 30%-дан артық протеин болады. Сиыржоңышқа — малға жақсы жемшөп, жас төлге құнарлы азық, төл тез семіреді. Сиыржоңышқа егістігі қара топырақты аймақта екпе пар, ал ылғалы мол оңт. аймақта аңыздық дақыл ретінде пайдаланылады.

СИЫРЖОҢЫШҚА

Түрлері

Альпі сиыржоңышқасы — көпжылдық өсімдік, сабағының ұзындығы 25—40 см, маусым-шілде айларында гүлдейді, бұл көбінесе биік таулардың 2500—3000 м альпі аймағында өседі, мұны малдың қай түлігі болса да жақсы жейді, бірақ шауып аларлықтай болып жиі шықпағандықтан аса жемшөптік мәні жоқ;

Амур сиыржоңышқасы — сабағының ұзындығы 50—75 см келетін көпжылдық өсімдік, жемшөптік құндылығы беде мен жоңышқадан төмен, дегенмен мал жақсы жейді, егілгеннен соңғы үшінші жылында жақсы есіп, гектарынан 70 центнер шөп енімін береді;

Бұта бұршақ — ұзындығы 2—2,5 м әлсіз сабағымен бір нәрсеге жармасып есетін көпжылдық өсімдік, маусым мен шілде гүлдейді, қалың болып шықпағандыктан мұның жемшөптік мәні онша емес; Біржұбай бұршақ — сабағының ұзындығы 35—80 см көпжылдық өсімдік; жемшөптік құны орташа, құрамында 20% протеин бар;

Гиркан бұршақ — мұны жайылымдағы малдың барлығы да өте жақсы жейді, химиялық құрамы (гүлденерде): су — 6,9%, клетчатка—18,1%, шикі протеин — 18,4%, белок — 14,7%, май — 3,8%, азотсыз экстрактік зат — 44,3%, күл — 8,4%;

Дуал бұршақ — тамыр сабағы көлбеп өсетін көпжылдық өсімдік, сабағының биіктігі 60 см-ге дейін барады, жер бетіндегі бөлімінің құрамында 220 мг% ке дейін витамин С бар, сиыр мұның пішенін және жайылымдағы көк шебін көктемде жақсы жейді, ал күзде жемей кояды, қолдан егілгенін бір жазда үш шауып алуға болады;

Монша бұршақ — сабағының ұзындығы 50—100 (100—180) см-дей бұтақты өсімдік, мұны малдың қайсысы болса да сүйсініп жейді;

Ойнама — 50—100 см-лік ұзын сабағымен бір затқа жармаса өрмелеп өсетін көпжылдық шөптесін өсімдік; жапырақтары күздің аяғына дейін көгеріп тұрады, онда 53,2 мг% витамин С бар; құнарлылығы жоңышқадан кемірек, дегенмен жемшөптік манызы зор өсімдік;

Орман бұршақ — сабағының ұзындығы 50—150 см-дей көпжылдык өсімдік, көбінесе аралас ормандардың арасында бір нәрсеге жармасып өседі, жапырағы мол, маусым-шілде гүлдейді, малдың қай түлігі болса да жақсы жейді;

Өзгергіш бұршақ — көбінесе Кавказдың жерінде есетін көпжылдық өсімдік, құрамында 172—336 мг% витамин С бар. Құнарлылығы бедемен бірдей; бөгде бұршақ (V. реregrina) — өте жіңішке, бұтақтанған қырлы сабағының ұзындығы 20—80 см біржылдық өсімдік, дәндік дақылдардың арасында арамшөп ретінде өседі, мал сүйсініп жейді;

Паннон бұршақ — сабағының ұзындығы 40—60 см болып бұтақтанып тік өсетін біржылдық күздік өсімдік; мұны мал жақсы жейді;

Рим бұршағы — сабағының ұзындығы 20—60 см біржылдық немесе екіжылдық өсімдік, мұның жапырағы қалың, жалпақ және шырынды келеді, малдың қай түлігі болса да сүйсініп жейді;

Сыңаргүл бұршақ — жіңішке, қырлы, ұзындығы 80—160 (200) см келетін бұтақты сабағы бар біржылдық өсімдік, май мен маусымде гүлдейді; бұл бұрынғы КСРО жерінде жабайы өспейді, мал жақсы жейді;

Тарлан бұршақ — бұтақтанып өсетін сабағының ұзындығы 15—60 (80) см-дей біржылдық өсімдік, жер бетінде өсетін бөлімдерінің құрамында 150 мг% витамин С бар; көбінесе тұқымының құрамында вицианин дейтін глюкозид болады, мұны жеген мал уланады;

Таспа бұршақ (таспан жапырақ, ташпан жапырақ V. tetrasperma ( = Ervum tetraspermum) — сабағы жіңішке, ұзындығы 25—50 см, бұтақшалы біржылдық өсімдік. Бұл көбінесе егінжайдың арасында арамшөп түрінде өседі. Мұның гүлдері өздігінен және насекомдар арқылы айқас тозаңдануға икемделген. Көктемде және жазда малдың қай түлігі болса да жайылымда жақсы жеп, ал күзде тек түйе ғана жейді. Пішенін мал қай кезде болса да сүйсініп жейді.

Түкті бұршақ — мұны малдың қай түрі болса да, әсіресе кой мен сиыр жақсы жейді;

Тышқан бұршақ — мұны жазда, көктемде малдың қай түлігі болса да жақсы жейді, ал буыны қатайғанда ірі қаралар ғана жейді. Тышқан бұршақ гүлденер дәуірінде химиялық құрамында: су — 10,0%, клетчатка — 29.6 - 34,3%, шикі протеин — 13,1-15,8%, белок — 14,7%, май — 1,3-4,5%, азотсыз экстрактік зат — 32,9—34,5%, күл — 6,8—7,2% болады, жасыл кезінде витамин С болады, мұның жемшөптік мәні өте зор;

Шұбар бұршақ — сабағының ұзындығы 30—60 см-дей көпжылдық өсімдік, мал сүйсініп жейді;

Шұбаргүл бұршақ — сабағының ұзындығы 75—150 см екіжылдық өсімдік, аязға, құрғақшылыққа төзімді, сортаңға шыдамды, қандай жер болса да өсе береді; жемшөптік мәні бар өсімдік;

Дереккөздер

• Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев