Сиюй Шуй Дау Цзи

Сиюй Шуй Дау Цзи — 1811-1821 жылдар аралығында қылмыс жазасын Іледе (Құлжада) өтеп жүрген қытай шенеунігі Сюй Сун Іледегі манчжур ұлығы Сун Цзюньнің тапсырысымен құрастырған кітабі. Кітап 5 цзюаньнан құралады. Автор Орта Азиядағы 11 ірі көлге құйылатын өзен жүйелерін картаға түсіріп, оларға тәптіштеп түсіндірме бере отырып, сол өзен-көлдердің бойындағы көлік жолдары, елді мекендер, әскери бекіністер, өнімдер, тарихи ескерткіштер және этностық жағдай сияқты мәселерді де баяндайды. Бұл кітаптағы қазақ, қырғыз жерлері туралы мәліметтерді біз кітаптың 4-ші цзюанындағы "Балқаш норға (Балқаш көліне) құйылатын өзендер", 5-ші цзюанындағы "Теміртау норға (Ыстық көлге) құйылатын өзендер", "Алақту норға (Алакөлге) құйылатын өзендер" деген тарауларынан көре аламыз.

Алдынғы тарауда көрсетілген "Сиюй ту чжи" кітабындағыдай, бұл еңбекте «Алматы» атауын өзендерімен байланыстырып, бір жерде "Гурбан Алимату шуй (Үш Алматы өзені)" деп алса, тағы бір жерде "Алимату (Алматы)" деп тікелей атаған. Осыған қоса кітапта "Гурбан Алимату өзен" бойында орналасқан тағы бір "Алимату Шалаболэ" деген жердің атауын көрсетеді. Автор бұл жер туралы мынадай мәлімет береді: Жоңғардың билеушісі Галдан Церен өз кезінде қазақтардан қорғану үшін осы "Алимату Шалаболэ" жеріне 10 000 әскер шоғырландырылған. Бұдан тыс автор "Сиюй вэнь цзянь лу" атты кітабында сақталған осы "Шалаболэ" жеріне қатысты мынадай бір деректі келтіреді: 1770 жылы Торғауыт қалмақтар Еділ өзенінің бойынан Қытайға көшіп бара жатқанда қазақтың хандары Абылай, Әбілпейіз, Әбілмәмбет және сұлтандары Ералы, Нұралылардың соққысына ұшырап Шалаболэның солтүстік шекарасына келгенде алдынан 100 000-нан астам бұрыттар (қырғыздар) жаулап келеді, сонда Торғауыт қалмақтар Шалаболэның солтүстік шекарасынан қашып өтіп 1000 ли-ден астам қашықтыққа барғанда шөлді жерде қаңсығандықтан жылқы мен сиырдың қанын ішіп, сол себептен оба тарап 300 000-нан астам адамынан, 6/10 немесе 7/10 мал басынан айырылып қалған. Осы деректерге қарағанда қытайша "Шалаболэ" деп транскипцияланған бұл жер тарихта көшпелілердің шоғырланатын әйгілі мекені, XVIII ғасырдың бірінші жартысында (Галдан Цереннің өмір сүрген уақыты 1695-1745 жылдар аралығы) үлкен әскери бекініс болған. "Алимату Шалаболэ" деп қосарлап көрсетіліп тұрған атаудан аталмыш жер Алматы өзені бойында орналасқан деп айта аламыз.