Әбілмәмбет хан
Әбілмәмбет хан (толық есімі Әбіл-Мұхаммед-Баһадүр-хан, жазба деректерде Абдулмамет, Абулмамет, Абульмагмет, Аймамбет, Оболмамет, Abul Mamet, XVII ғасырдың аяғы — 1770 немесе 1771, Түркістан) — сұлтан, 1739 жылдан бастап Орта жүздің, ал 1748 жылдан кейін қазақтың бас ханы. Орта жүздің ханы Болаттың үлкен ұлы, Тәуке ханның немересі.
| Әбілмәмбет хан | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1748 — 1770 немесе 1771 | |||
| Ізашары | Болат хан | ||
| Ізбасары | Абылай хан | ||
| |||
| 1739 — 1770 немесе 1771 | |||
| Ізашары | Сәмеке хан | ||
| Ізбасары | Абылай хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | XVII ғасырдың аяғы | ||
| Қайтыс болуы | 1770 немесе 1771 | ||
| Жерленді | Түркістан | ||
| Әкесі | Болат хан | ||
| Балалары | Әбілпейіз сұлтан Тәуке сұлтан Болат сұлтан Әбілтек сұлтан | ||
өңдеу  |
|||
Өмірбаяны
өңдеуСәмеке ханның тұсында Әбілмәмбет сұлтан арғын тайпасының құрамындағы атығай руын, қыпшақтардың бір бөлігін, уақтарды, керейлерді билеген. 1723 жылы қазақ даласына жоңғар қонтайшысы Цэван Рабданның үлкен ұлы Лоузан-Шононың жорығынан кейін Сырдария өңіріне, ал 1725 жылы Бұхар хандығының иеліктеріне бет алды. 1726-1727 жылдары Әбілхайыр, Сәмеке хандардың еділ қалмақтарына, жайық казактарына қарсы бағытталған жорығына қатысып, құрамы 500 сарбаздан тұратын, ал 1733 жылы башқұрт тайпаларына қарсы ұйымдастырылған жорығында 1000 адамдық топты басқарған.
.jpg)
1739 жылдың көктемінде Түркістан қаласында арғын, уақ, керей старшындарының және танымал батыр Нияз Барқыұлының қолдауымен хан тағына отырды. Абылай сұлтанмен бірге қазақтардың солтүстік-батыс аймақтарына қоныс аударған. 1740 жылдың 28 тамызында ресей патшайымы Анна Иоанновнаға ант берген. 1740-1741 жылдары Орта жүздің қазақтары жоңғар нояндары Шара-Манджи, Септен және Қалдан Сереннің үлкен ұлы Лама-Доржидің жаңа жойқын соққыларына тап болды. Әбілмәмбет хан Кіші жүздің аумағына көшіп, Ілек және Жайық өзендерінің аңғарларын паналаған. Орта жүз билеушілерінің ұсынған бейбіт бітім-шартына жауап ретінде қонтайшы Қалдан Серен Әбілмәмбет пен Бараққа 1742 жылдың сәуір айында Түркістанға қайтып, Жоңғарияға аманат жіберіп, алман төлеуді талап етті. Қалыптасқан саяси жағдайға байланысты Әбілмәмбет хан талаптардың бір бөлігін орындай отырып, 1742 жылдың аяғында Түркістан аймағына қоныс аударып, ұлы Әбілпейізді Жоңғарияға аманат ретінде аттандырған.
1750-ші жылдары орын алған үзілісті ескермегенде 1743 жылдың күзінен өмірінің соңына дейін Түркістан қаласында тұрған. Қала үшін Сәмеке ханның ұлы Сейітпен 2 жыл бойы талас жүргізген. Жоңғар қонтайшысы Қалдан Сереннің көмегіне сүйенген Әбілмәмбет 1745 жылдың аяғында Түркістан қаласымен көршілес Сауран, Сығанақ, Созақ, Отырар және т.б. кішігірім кенттердің билеушісіне айналды.
XVIII ғасырдың 50-ші жылдары Әбілмәмбеттің Түркістан аймағындағы жаңа қарсыласына Есім хан (1756-1798) айналды. Әбілмәмбет хан Түркістан қаласын 1758 жылы қалдыруға мәмбүр болған. Алайда, 1762 жылдың көктемінде Абылай сұлтанның, Қаз дауысты Қазыбек бидің делдалдық көмегінің арқасында бейбіт келісімге келді. Бітім шартқа сәйкес Түркістан қаласы мен көршілес елді-мекендер 2 бөлікке бөлінген.
Әбілхайыр ханның өлімінен кейін шартты түрде қазақтың бас ханына айналды. XVIII ғасырдың 60-шы жылдары оның қол астында арғын тайпасының құрамындағы рулардың үлкен тобы, наймандардың кейбір рулары, уақ, керей, қыпшақ және 5000 отбасыдан тұратын қоңыраттар болған. Осы уақыттан бастап Түркістан қаласынан шықпастай өмір сүріп, 1770 жылдың аяғында немесе 1771 жылдың басында қайтыс болған. Кейбір деректерге сәйкес Қожа Ахмет Йассауи кесенесінде жерленген.
Әбілмәмбет ханның әйелдері мен ұрпақтары туралы нақты тарихи деректер сақталған жоқ. Оның үлкен ұлы Болат арғындардың бір бөлігі мен қоңырат тайпасын, екінші ұлы Әбілпейіз сұлтан наймандардың үлкен бірлестігн, ал үшінші ұлы Тәуке сіргелі және сары-үйсіндердің жеке топтарын басқарған.
Әдебиет
өңдеу- Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков / Составление, транскрипция скорописи XVIII в. и комментарии И.В. Ерофеевой. Алматы., 1998.
- Бакунин В.М. Описание калмыцких народов, а особливо из них торгоутского, и поступков их ханов и владельцев. Элиста. 1995.
- Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1.Алма-Ата, 1985.
- Ерофеева И.В. Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг. Сборник исторических документов в 2-х томах/Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев; составитель и ответственный редактор И.В.Ерофеева. Алматы: АО «АБДИ Компани», 2014. - 696 с. + вкл. 44 с. — ISBN 978-9965-832-26-0.
- Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Изд. 3-е / Сост. И.В. Ерофеева. Алматы, 2009.
- Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. XVII-XVIII вв.Алма-Ата, 1991.
- Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. Изд. 3-е. Уфа, 1999.