Уақ

Уақ

Ұраны	Жаубасар, Бармақ
Лақап атауы	{{{лақап_атауы}}}
Шығу тегі
Жүзі	Орта жүз
Тайпасы	{{{тайпасы}}}
Бөлімдері
Тараулары	Еренші, Шоға, Сарман, Сарыбағыс, Байназар, Сіргелі
Ақсақалы
Қыстаулары	Ертістің бойы
Жайлаулары
Веб-торабы

Уақ тарихы жайлы барлық тарихшылар бір ауыздан бір шешімге келген. Уақтар академик Әлкей Марғұланның және Қытай қазақтары тарихшысы Нығмет Мыңжандардың айтуынша, Шыңғыс хан кезіндегі Оңғыдтар. Мұны Ш.Уәлиханов атындағы тарихи институтының директоры, бұрын Моңғолия премьер-министрі болған Зардыхан Қиянатұлы "Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары" деген еңбегінде дәлелдеген.

Шығу тегі және тарихы

Уақ тайпасының рулары мен аталары жоңғарларды қуып шығу кезеңінде қазақтардың Орталық және Шығыс Қазақстанға қайтып оралуы тұсындағы жалпы ағын бойынша қозғалған. Бастапқыда уақтардың бірнеше қауымы Ерейментау жазығына (мысалы, Тұраққопа алқабы) қоныстанған да, басқалары Ертістің оң жағалауына (Арқатау тауы жазығына) кеткен. Ерейментаудан олар Ертістің сол жағалауына, Шар, Ащысу секілді өзендер бойына көшеді. Ертістің оң жағалауында уақтардың біразы жалға: 1 шаңыраққа 40 тиын, 1 ірі қараға 15 тиын, 1 қойға 5 тиын, әрбір шаңырақтың түтін салығына 30 тиын төлепу кабипеттік және әскери жерлерде көшіп жүрген. Жайылым мен учаскелерді жалға алатын ақшасы болмаған кейбір қауымдар Ертістің сол жағалауына, ал басқалары Томск губерниясы мен Алтай таулы округінің жерлеріне кетеді. Мысалы, Жансары руы 1876 жылға дейін Алтай таулы округінің жерінде қыстап жүргенде, өзінің Семей облысына қосылуы себепті Ертіске көшіп келуге мәжбүр болған.

XIX ғасырдың бірінші жартысында уақтар барлық округтерде қоныстанды деуге болады, алайда олар Аягөз, Аманқарағай (Құсмұрын), Баянауыл сыртқы округтері мен Омбы ішкі округінде көп болған. Салық төлемеген болыстар жөнінде жасалған 1841 жылғы ведомость бойынша, ондайлар: Сарман Уақ болысында 3220 адамы, 736 шаңырағы бар 12 ауыл, ал Шоға Уақ болысында 3999 адамы, 913 шаңырағы бар 14 ауыл болған. Уақтардың екі болысында барлығы 26 ауыл, 1649 шаңырақ, 7219 адам есептелген.

Бұл көшпенділер өздерін Уақтан тараған сегізінші буынбыз деп білетін ағайынды Шоға мен Сарманның ұрпақтары (6кесте). Сібір шебі төңірегінде көшіп жүрген 374 шаңырақ уақтар 7- ші казак полкінің жерінен қуып шығарылып, 1844 жылы Аягөз округінің Уақ болыстарына қосылды. Шоға (6 ауыл, 621 шаңырақ) мен Ергенөкті уақ (5 ауыл, 430 шаңырақ) біріккен бір Уақ болысы Томск губерниясындағы Бийск округінің жерінде, Черемухов және Белокаменный станцияларына жақын жерде көшіп жүрген. Ал олар барлығы 11 ауыл болып, 1051 шаңырақты біріктірген. Баянауыл, Ақмола сыртқы округтеріне қосылған уақтардың көпшілігі Томск және Тобыл губернияларында көшіп жүрген. 1849 жылғы деректер бойынша, 4 әкімшілік ауылдан (384 шаңырақ) тұратын Баянауыл уақтары (ергенекті уақ руының Бидалы атасы 6-кесте) Томск губериниясының Бийск округіндегі Семияр станицасының маңында, Сарбеубел алқабында, сондай-ақ Тобыл губерниясьшың Омбы округінде, Песчаный станциясына жақын маңда көшіп жүрген. 1840 жылғы деректерге қарағанда, ашылмақшы болған Көкпекті округі иелігінде Делбегетеіі тауы мен Жартас алқабынан Шар өзеніне, приказдан солтүстік - батысқа қарай 150 шақырым қашықтықта көшіп жүрген уақтардың 170 шаңырағы болған. Омбы округіндегі казак полктері жерінде көшіп жүргеи уақтар да көп болған.

Мысалы, 5 - ші, 6 - шы казак полктерінің жерінде (Құланды даласы) 665 шаңырақ, Ертістің сол жағалауындағы 10 шақырымдық өңірде, 7 - ші полктің жерінде 909 шаңырақ көшіп жүрген. Ақмола сыртқы округіне қосылған 10 қауымнан тұратын (898 шаңырақ) Шоға Ергенекті уақ (Бидалы, Жансары аталары 6кесте) рулары да округтен тыс жерлерде: Томск губерииясының Бийск округіндегі Лебяжье, Ямышев, Семияр станциялары маңында: Тобыл губерниясының Омбы округіндегі Качиры және Песчаный станциялары аралығында, Черлак станциясының маңында, сондай - ақ 7 - ші казак полкінің жоғарыда аталған станициялары маңында көшіп жүрген. Сібір ведомствосы жерінің батысында, Орынбор ведомствосының жерімен шектес, Аманқарағай уақтары орналасқан.

Уақтардың шағын топтары Кіші жүздің жерінде, Тамды, Қарақобда және Сарықобда өзендерінің бас жағын мекендеген. Өз тайпаластарынан бөлініп қалғаи бұл уақтар Кіші жүз рулары (әлімұлы, байұлы тайпалары) арасында қоныстанған. Бұлар, мұнда не жоңғар шапқыншылығынан кейін қалған немесе өз тайпаластарымен ренжісіп, олардан айырыла көшкен болса керек. Соңғысы жиі болатын құбылыс. Мысалы, Орта жүз тайпалары арасынан өз руластарынан бөлініп, Орта жүз қауымдарына кетіп қалғанына көп болған жағалбайлыларды, тамаларды т. б. жиі кездестіруге болады. Өскемен уезінің жерінде, Бұқтырма өзенінің бас жағында және Аршаты тауының төңірегінде керейлермен бірге уақтардың 68 қожалығы көшіп жүрген.

Семей уезінде уақтардың 5728 қожалығы болған. Төрт болыс пен Қызылқұм болысының бір бөлігі солардан құралған. Олардың орналасқан жерлері Семей қаласынан оңтүстікке қарай Семейтау, Белтерек, Арқалық тауларының жазығы, Ащыкөл өзенінің төңірегі және Ащысу өзенінің бас жағы. Олар Ертістің оң жағалауында уездің 10 шақырымдық өңірін бойлай және одан әрі шығысқа қарай Лебяжье, Черный поселкелері аралығындағы жазыққа орналасқан.

Ертістің оң жағалауындағы Белағаш даласында қазақтар Кабинеттен, Сібір казак әскерінен жалға алған Қараөзек, Қарағанды т. б. «бос дала» деп аталатын жерлерде тұрды. XVIII ғасырдың аяғында Жалқарағай (Шульба тоғайы) мен Қараөзек (Ремев даласы) ормандары мүлде бос болған. Қыс кезінде бұл жерлерге сол жағалаудан мал айдап әкелініп жүрген. 1780 жылдар шамасында Уақ тайпасынан шыққан Есібар өз руластарымен Жақсы Қараөзекке (Ремев даласы) қоныстанды. Ол кезде бұл қоныстанушылар алым төлемеген.

XIX ғасырдың алғашқы отыз жылдығында Семей округтік приказы жаңа қоныстанушылардан Байуақ болысын құрып, ол 1874 жылы оның аты Белағаш болысы деп өзгертілді. Бұл болыста 1444 қожалық болған, ал оның 25,75 пайызы уақтардың қожалықтары еді. Белағаш даласындағы түрлі тайпалар руларының өздерін "қырық ру" деп атағанын көрсете кету орынды. Павлодар уезінде уақтардың 1399 қожалығы болған. Олар Ертістің оң жағалауындағы 10 шақырымдық өңірден (Крутояр поселкесі Песчаный поселкесі) шығысқа қарай Барабин даласымен шектесіп жатқан көптеген көлдерге дейінгі далаға орналасқан.

Уақтар иелігінің оңтүстік шегі Әжі-Болат-Қарасу көлдері бойымен өткен. Ертіс өңіріне уақтардан негізінен алғанда Бидалы (Ергенекті уақ) тармағының Әжібек, Абырай аталары мен аздаған Шоға руы (6-кесте) қоныстанды. Қазақстанның солтүстігінде, Петропавл уезінде, уақтар Обаған өзенінің шығыс жағалауында, Алабота, Қойбағар, Шалқар, Жарқайың, Шошқалы көлдерінің жазығында, Есіл, Қойбағар, Түнтүгір өзендерінде көшіп жүрген. Ондаған шаңырақ Теке өзені маңында қоныстанған. Петропавл уезінде 221 ауыл (2260 шаруашылық) болған, бұл барлық шаруашылық санының 19,8 пайызы болады. Уезде ергенекті уақ руының қауымдары көбірек те, Шоға руының өкілдері азырақ болған.

Рулары

Жантелі:

Жангелді:

Тұлғалар

Әдебиет

Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алма-Ата: Казахская энциклопедия, 2006. — Т. 5. — С. 279. — 561 с. — ISBN 9965-9908-5-9.
Мухамеджан Тынышпаев. Материалы по истории киргиз-казакского народа. — Ташкент: Вост. отд. Казакск. гос. изд., 1925.
Шакарим Кудайбердиев. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий. / Пер. Бахыта Каирбекова. — Алма-Ата: Жазушы; СП «Дастан», 1990. — ISBN 5-605-00891-9

Дереккөздер

↑ https://www.facebook.com/groups/1448374875439057/posts/3439974652945726/?comment_id=3440069689602889&notif_id=1668352067202031&notif_t=group_comment&ref=notif

[1] ttps://www.facebook.com/groups/1448374875439057/posts/3439974652945726/?comment_id=3440069689602889&notif_id=1668352067202031&notif_t=group_comment&ref=notif

[1]