Қайым Мұқамедханов

Қайым Мұхамедханұлы (Ғабдулқайым) (5 қаңтар 1916(19160105), Семей, Ресей империясы — 30 маусым 2004, Семей, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақстан) — ғалым, абайтанушы, қоғам қайраткері, жазушы, ақын, драматург, аудармашы, педагог. 1940 жылдан бастап КСРО Жазушылар одағының мүшесі. Семей қаласындағы Абай мұражайының негізін қалаушы (1940). Қазақ КСР-і Мемлекеттік Әнұраны мәтінінің авторы.

Қайым Мұхамедханұлы
Ғабдулқайым
Туған кездегі есімі	Ғабдулқайым
Туған күні	5 қаңтар 1916 (1916-01-05)
Туған жері	Семей, Ресей империясы
Қайтыс болған күні	30 маусым 2004 (2004-06-30) (88 жас)
Қайтыс болған жері	Семей, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақстан
Азаматтығы	КСРО  Қазақстан
Ұлты	қазақ
Мансабы	ғалым, абайтанушы, педагог, жазушы, аудармашы, драматург
Ортаққордағы санаты: Қайым Мұхамедханұлы

Өмірбаяны

Қайым Мұхамедханов (5 қаңтар 1916 жыл – 30 маусым 2004 жыл) – ғалым, Мемлекеттік сыйлықтың иегері (1996), Қазақ ССР Әнұранның авторы (1945), Семей қаласында Абайдың мемлекеттік музейін ұйымдастырушы (1940), Абайдың ақындық мектебі мен Қазақстандағы текстология ғылымы, шәкәрімтану және алаштану ғылымдарының негізін қалаған көрнекті ғалым, ақын, жазушы – драматург, аудармашы, ұстаз, қоғам қайраткері, 1000-нан аса ғылыми еңбектің авторы. 1940 жылдан бастап КСРО Жазушылар одағының мүшесі. КСРО және Қазақ ССР Халық ағарту ісінің үздігі, Шығыс Қазақстан облысының Семей, Аягөз қалалары, Жаңасемей және Абай аудандарының Құрметті азаматы. Көптеген мәртебелі атақтар мен марапаттар иегері: Халықаралық Абай академиясының Алтын медалінің иегері (Лондон 1995), Қазақстан Жазушылар одағының Халықаралық Абай сыйлығының бірінші лауреаты (1996), Қазақстан Жазушылар одағының Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының бірінші лауреаты (1996), Қазақстан Журналистер Одағы сыйлығының лауреаты.

Уақ тайпасының Шоға руынан шыққан.

Қайым жас жеткіншек кезінен бастап өлең жазды. 15 жасында кемежайда жүк тасушы, жұмысшы, кадр бөлімі қызметкері, мәдениет қызметкері, мұғалімдік қызметтерді атқарды.

Екі жылдық қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін әзірлеу курсынан кейін Семей пединститутына түсіп, 1941 жылы экстернмен аяқтайды. Қайым 17 жастан бастап Семей қаласының әртүрлі мекемелерінде сабақ бере бастады. Үздік педагог-тәлімгер өмірінің 60 жылдан астамын жастарды тәрбиелеу және білім беру ісіне арнады.

1937 жылы әкесі Мұхамедхан Сейтқұлов тұтқындалғаннан кейін (1937 жылы 2 желтоқсанда ату жазасына кесілді) Қайым педагогикалық институттан қуылады. Сол кезде жасөспірім жігітке әкесінің досы Мұхтар Әуезов моральдық тұрғыда қолдау береді, ол Қайым үшін ғұмыр бойы тәлімгер және ұстаз болып қалды. Ұстаз және шәкірт өмірлерінің соңына дейін алаш ісіне адал болды. Адамдарды жақсы танитын Мұхтар Әуезов Қайымның бойынан ерекше дарын, имандылық пен адалдықты байқайды. Сол себепті Абайдың тұңғыш мұражайын ашуға негіздеме қалауды өзінің шәкірті Қайымға сеніп тапсырды. Қиындыққа толы сапарлар барысында Қайым Абай мұражайы үшін 500 ден аса жәдігерді тауып, сақтады, соның ішінде Абайдың жеке заттары, Абай және оның айналасындағы адамдардың қолжазбалары болды.

Мұхтар Әуезов шәкіртіне ғылымдағы жаңа бағыт бойынша зерттеу жүргізуді сеніп тапсырды, ол – Абай мектебі. Қайым Абайдың 30-дан аса шәкіртінің есімін нақтылады және олардың ғылыми-шығармашылық өмірбаяны туралы деректер жинап, жариялады. Ең бастысы ол Абайды көзі көрген қариялардың айтқандары және табылған жазба үзінділер арқылы ғылыми текстологиялық талдау әдісімен әр шығарманың Абайдың қай шәкіртіне тиесілі екендігін дәлелдеді. Өлшеусіз еңбек! Қайым Абай ізбасарлары қатарына алаш арыстарын енгізді. Ғалымдар

Мұхамедхановтың зерттеушілік еңбегінің ауқымдылығы мен жаңашылдығын бағалай келе, оның 30-дан аса диссертация қорғағанын атайды. Абай шәкірттері мен ізбасарларын мектептер мен жоғарғы оқу орындары оқытады, ал бұл – қазақ әдебиетіндегі бірегей мектеп, ұлт мақтанышы. Бір өкініштісі, ғалым Мұхамедханов осындай жанкешті еңбегі үшін 1951 жылы репрессияға ұшырап, 25 жылға бас бостандығынан айрылғаны туралы ешқайда айтылып, жазылмаған.

Қайым Мұхамедханов ғұмыр бойы Абай сөзінің түпнұсқасын сақтаумен айналысты: Абай өлеңдері мен поэмаларына текстологиялық талдау жүргізіп, әрбір шығармасына ғылыми түсініктеме жазды, ұзақ жылдар бойы бір басылымнан екінші басылымға көшетін жаңсақтықтар мен қателерді жөндеді. Сонымен бірге, ғалым Абайдың белгісіз болып келген 31 шығармасын тауып, олардың Абайдікі екенін дәлелдеді.

1940 жылы қызметін мұражайда аға ғылыми қызметкер болып бастаған Қайым, жоғары оқу орнында сабақ беруін жалғастырды, ал 1947 жылы Мұражай ҚазССР-і Ғылым Академиясы қарамағына өткізілген кезде Академия Президенті Қ.Сәтпаевтың бұйрығымен Мұражай директоры болып тағайындалды. 1945 жылы профессор Е.Исмаилов былай деп жазды: «Мұхамедханов Абайдың өмірі мен шығармашылығына тікелей қатысы бар ерекше құнды қолжазбаларды, мұрағаттық, фольклорлық материалдарды жинақтады».

Ғалым-әдебиетші Л.Перелыгин 1966 жылы: «Не забудем, что Каюм Мухамедханов – организатор Семипалатинского музея Абая. Кто знает, может быть, организация мемориального музея Абая является самым драгоценным, что было сделано за последнюю четверть века в области абаеведения».

Қ.Мұхамедханов 1940 жылдан бастап Абайдың 100 жылдығын әзірлеу жөніндегі мерейтойлық үкімет комитетінің Ғылыми хатшысы кезінде және кейінгі жылдары Абай бейнесін мүсін және бейнелеу өнерінде мәңгілік есте қалдыру, Абайдың Жидебайдағы қыстауын қайта қалпына келтіру, ақын және туған-туысқандарының қорымын жақсарту мәселелерін көтерді. Сол жылдардағы хаттар мен мұрағат құжаттары – соның айғағы.

Ә.Нұршайықов және Р.Нұрғалиевтың айтуынша, Мұхтар Әуезов ең сенімді шәкірті Қайым Мұхамедхановқа көптеген маңызды тапсырмаларды сеніп тапсыратын. «Абай жолы» эпопеясына байланысты көп деректі Мұхаң Қайым Мұхамедханұлынан алды. Сондай-ақ ұстазы шәкіртіне ақын-жыраулар мен батырлар – Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр, Махамбет, Бұқар жырау т.б. туралы текстерді жаңғыртуды тапсырды.

Кеңес заманының бірегей идеологиясы марксизм-ленинизм мектебі болды. Абай мектебі – бұл абайтану ғылымындағы жаңа бағыт және оны, нақты айтқанда, мәдениеттің бір кезеңін анықтап және сақтап қалған Қайым Мұхамедханов. Абай мектебі – бұлар Абайдан оқыған, кеңесін тыңдаған, Абай арқылы орыс, әлем және шығыс мәдениетімен танысқан бір топ ақын-жыраулар, сазгерлер мен ертегішілер, әншілер. Абай шәкірттері ұлы ойшыл, ақынның гуманистік және мәдени философиялық көзқарасының әсерінде болды. Олар –Ақылбай, Әубәкір, Әріп, Әсет, Баймағамбет, Көкбай, Кәкітай, Мағауия, Мұқа, Тұрағұл, Уәйіс, Шәкәрім тәрізді ізбасарлары. Қайым Мұхамедханов отыздан аса есімді қалпына келтірді, олардың өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер жинап, толық өмірбаяндарын жазды. Ол 1930 жылдардың соңында жоғалуға шақ қалған Абай шәкірттерінің хаттарынан үзінділер мен шығармаларын тауып, сақтады. Ол Абайды көзі көрген қариялардың ақын және оның шәкірттері, олардың шығармалары туралы естеліктерін жазып алды.

Ғылыми текстологиялық талдау әдісімен әр шығарманың Абайдың қай шәкіртіне тиесілі екендігін дәлелдеді. Ақылбайдың «Дағыстан», «Зұлыс», «Хисса Жүсіп», Мағауияның «Медғат-Қасым», «Еңлік-Кебек», Көкбайдың «Сабалақ», «Кенесары-Наурызбай», Әсеттің «Салиха Сәмен» және «Евгений Онегин» аудармасы, Әріптің «Біржан-Сара» және тағы басқа да шәкірттері мен алаш ізбасарларының шығармалары мен аудармалары бар. Қайым Мұхамедханов Абай ізбасарлары қатарына Алаш арыстарын енгізіп, олардың өмірбаяндарын жазды, шығармаларын нақтылап сақтады, араб және латын қарпінен қазіргі жазуға көшіріп, ғылыми түсініктеме берді және оларды алғаш рет баспаға әзірледі.

Ғылым жолындағы қуғын-сүргін.

1951 жылы 7 сәуірде ҚазССР Ғылым Академиясында «Абайдың әдеби мектебі» атты диссертациясын қорғауы еліміздің тарихындағы елеулі оқиғаның бірі болды. Диссертация қорғалды, бірақ ұстаз бен шәкірт – Әуезов пен Мұхамедхановты айыптау тоқтамады. Диссертацияны қорғау кезінде басталған айыптаулар абайтану барысын талқылауда, сондай-ақ 1951 жылы баспасөзде тапсырыс бойынша жазылған мақалалармен жалғасын тапты. Мұның соңы Мұхамедхановты Абай мұражайы директоры және оқытушы қызметінен босатумен аяқталды. Ақыры 1951 жылы 1 желтоқсанда Қ.Мұхамедханов тұтқындалып, соңынан Семей және Алматы қалаларындағы НКВД түрмесіне, Қарағанды лагеріне қамауға алынды. Шектен шыққан азаптаулар – ыстық және суық камера, тырнақ астына ине жүгірту, басқа тамшылатып су тамызып қинау, моральдық қысым және өлім жазасымен қорқыту Қайымның ерік-жігерін сындыра алмады. Ол «Абай мектебі бар», «Өлсем, Алаш азаматтарынан жаным артық емес» деп жауап берді. Өйткені жастайынан Алаш арыстарын, халқымыздың белгілі азаматтарын, М.Әуезовті көріп өскен Қайым әке үйінің құндылықтарына адал болды. Қайым Қарағанды, Теміртау, Долинка, Дарья, Құлайғыр, Қарабас, Шерубай, Просторное, Топар, Тартаул және басқа да Қарағанды лагерьлерінде болып, азап жолынан өтті.

Қ.МҰХАМЕДХАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК РӘМІЗДЕРДІ ӘЗІРЛЕУГЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ.

Қайым Мұхамедханов – Қазақ ССР-і мемлекеттік Гимні мәтінінің авторы (1945). 27 жастағы жас жігіт Қайым Мұхамедханов 1943 жылы Республика Гимнін жазып конкурс жеңімпазы атанды, оның алғашқы жолдары: «Ер қазақ ежелден еркіндік аңсаған» деп басталады. Бұл гимн шамамен 50 жыл бойы айтылғанын ұмытпаған жөн!

Қайым ақын ретінде 1936 жылдан бастап таныла бастады. Ол 100 ден аса өлең мен поэмалар жазды, сондай-ақ Ғ.Тоқай, Т.Шевченко тағы басқа ақындардың өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Карлагта «Туған ел – алтын бесік», «Балаларыма», «Жұбайым Фархинурға», «Отырдық тар қапаста күнді санап», «Шерубай станциясы» т.б. өлеңдерін жазды. Сонымен бірге Н.Карамзиннің «Сормаңдай Лиза» повесін қазақ поэзиясы тілімен аударды. Түрлі мәдениет өкілдерімен әдеби байланыс. Ғалымның ғылыми ізденістерінің қатарынан Рылеев, Семенов Тян-Шанский, Крачковский, Веселовский, Бартольд, Уәлиханов пен Достоевский, Каюм Насыйри, Ғабдолла Тоқай, Шариф Камал, Берді Кербабаев, Тоқтағұл, Хусаин Фаизханов, Хамза Ниязи, Микаэл Налбандян, Сулейман Стальский, Ильяс Бораганский, Ян Райнис, Лу Синь, Адам Мицкевич, Ежи Юрандет, Тарас Шевченко т.б. орын алды.

Қайым Мұхамедханов Шәкәрімнің ұлы Ахатпен бірге ақынның есімін ақтауда бар күш-жігерін аямады. 1958 жылы Мәскеуден Шәкәрімнің ақталғаны туралы анықтама келгеннен кейін, отыз жыл бойы Шәкәрім шығармашылығын ақтау және есімін тарихта қалдыру үшін күресті. Ол туралы архив құжаттары және сол кезеңдегі хаттар сөйлейді.

Мұхамедханов қазіргі күні де Қазақстандағы жалғыз-дара ғалым-текстолог болып табылады, оның XVIII–XIX ғғ. ақын-жыраулары және ХХ ғ. басындағы ақындар шығармаларының канондық негізін қалыптастыру жолындағы еңбегі аса құнды.

Ғалым бірқатар энциклопедиялар шығаруға қомақты үлес қосты: ҚСЭ-нің (Қазақ Совет энциклопедиясы) 12 томына ғылыми түсініктемелер жазып, тарих, әдебиеттану, өлкетану, театр, қазақ батырлары туралы т.б. мақалалардың қателері мен жаңсақтығын жөндеді. Ғалым «Абай» энциклопедиясы, «Абай елі» т.б. кітаптарды шығаруға елеулі үлес қосып, жанкештілікпен еңбек етті.

Қолжазбаларды жинаушы және сақтаушы Қайым Мұхамедханов 1940 жылдың басында көптеген қолжазбаларды анықтап, өңдеп ҚазССР-і ҒА мұрағатына сақтауға өткізді. Соның ішінде «Әріп», «Қабанбай батыр», «Бөгенбай батыр», Абай, Шәкәрімнің белгісіз өлеңдері, батырлар, Алаш зиялылары туралы материалдар және т.б. мәдени құндылықтар болды. Ол бұл жұмыспен ғұмыр бойы айналысты және Ғылым Академиясы, Мемлекеттік мұрағат, Абай мұражайы, Өлкетану мұражайы, Достоевский мұражайы, Орталық мемлекеттік мұражай қорларын құнды материалдармен толықтырды. Ол әкесі Мұхамедхан Сейтқұлов тәрізді құнды қолжазбаларды, сирек фотосуреттерді жинап сақтады, халықтың есінде қалдыру мақсатында адамдардың аты-жөндерін нақтылап, түсініктемелер берді.

«Майданнан майданға», «Аршын-мал-алан», «Перне», «Ер Білісай» тәрізді пьесалар жазды.

Аудармашы ретінде 1941 жылы жазушы, әзірбайжан драматургы, композитор, СССР халық әртісі У.Гаджибековтың «Аршын-мал-алан» музыка-комедиялық қойылымын алғаш рет қазақ тіліне аударды. Аталмыш комедия алғаш рет Семейдің музыкалық-драмалық театры және Шымкент театрында қойылды, кейіннен Қазақстанның басқа да драма театрларының репертуарына енді. Ол татар тілінен Шариф Камалдың «Қажы әфенді үйленеді» комедиясын, Пушкиннің «Русалка» поэмасын, француз драматургы Пьер Огюстен Бомаршенің «Фигароның үйленуі», Боккачоның «Декамерон», поляк драматургы Ежи Юрандоттың «Уақыт сондай» т.б. пьесаларды қазақ тіліне аударды.

Қайым Мұхамедханов ұмытылған есімдер мен шығарма­ларды қайтаруға көп еңбек сіңірді. Соның қатарында Ильяс Бораганский, Мәжит Дәулетбаев, Ақылбек Сабалов, Ильяс Молдажанов, Тайыр Жомартбаев, т.б. алаш арыстары, қоғам қайраткерлері бар.

Майталман педагог-тәлімгер Қазақстан жастарының бірнеше буынын тәрбиелеп шығарды. Олар – педагогтар және ғалым-әдебиеттанушылар, философтар мен мемлекет қайраткерлері, білім және мәдениет мекемелерінің басшылары, ақындар мен газет-журнал құрылтайшылары. Қазіргі жастар, ғалымдар мен жерлестері Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылығынан шабыт алады.

Қ.Мұхамедханов 1942–1947 жылдары Семей облысына қарасты үш орталық – Семей, Павлодар, Өскемен және аудандар бойынша Қазақстан Жазушылар Одағының уәкілі болды. Ол ақындар мен жазушылардың шығармашылық дамуына зор үлес қосты. Жас таланттар мен ақындарды қамқорлығына алып, қолдау үшін түрлі ұйымдарға жазған хаттары сақталған. Қайымның қиындыққа толы тағдыры мен баянды ғұмыры Ж.Саин, Естай ақын, Вс.Иванов, Қажымұқан, Жамбыл, халық ақындары, театр қайраткерлері, әртүрлі ұлттардың ғылым және мәдениет қайраткерлерімен, Абай, Шәкәрім, Әуезов, Алаш зиялыларымен өткізген әсерлі шығармашылық кездесулермен есте қалды. Қайым Мұхамедхановтың есімі көптеген энциклопедияларға енді – Абай», «Шәкәрім», «Әуезов», «Қазақстан жазушылары» т.б.

Ғалым-патриот Қайым Мұхамедхановқа арналып Семей қаласында ескерткіш орнатылды (2010). Ал өзі өмір сүрген және еліміздің тарихының көрнекті қайраткерлері бас қосқан үйге Мемориалдық тақта қойылды (2004). 2016 жылы 20 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығы, ғалымның 100 жылдығына орай, халықтың патриоттық рухын көтеру мақсатында Қайым Мұхамедхановтың есімін мәңгі қалдыруды ұсынды.

2016 жылы ғалымның 100 жылдық мерейтойына орай пошта маркасы шығарылды. Семей, Астана, Ақтөбе, Атырау және тағы басқа қалаларда Қайым Мұхамедханов атындағы көшелер бар. Ғалымның өмірі мен тағдыры, оның ғылым мен мәдениетке, мемлекеттік рәміздерге, жас ұрпақ тәрбиесіне қосқан өлшеусіз үлесі – нағыз патриотизм мен өз халқына қалтқысыз еңбек етудің жарқын көрінісі.

Белгілі философ және мәдениеттанушы Әуезхан Қодар өмірінің соңғы жылы (2016) Қайым Мұхамедханов туралы маңызды мақала жазып, ғалымның өмірі мен тағдырына, оның Отан алдындағы қажымас еңбегіне философиялық тұжырым жасады: «...Қайым Мұхамедханов – абайтану ғылымының негізін қалаушы, ірі ғалым-текстолог, Алаш дәуірінде өркендеген еркін қазақ мәдениетін Кеңес дәуірінде жаңғырта білген дәнекерші, ұлттық қазақы дәстүрді дамытқан алтын көпір...»  

Еңбектері

1. Т.1: Зерттеулер, мақалалар. – 2005. – 352 б. – Абай төңірегіндегі ақындар, Абай және XIX ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет, Абайдың өнеге алған мектебі, Ақылбай Абайұлы Құнанбаев, Мағауия Абайұлы Құнанбаев, Әріп Тәңірбергенов, Көкбай Жанатаев, Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев, Мұқамеджан Майбасаров, Бейсембай Жәнібеков, Баймағамбет Мырзаханов, Мұқа Әділханов, Әлмағамбет Сексенбаев, Әубәкір Оспанов, Абай шығармаларының текстологиясы жайында.

2. Т.2: Зерттеулер, мақалалар. – 2005. – 344 б. – Әдебиет тарихы туралы зерттеулер: Қаракерей Қабанбай батыр жыры, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Қосынұлы Жалайыри, Дулат жырау, Шөже ақын, Ақмолла, Бұқар жырау, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Жанақ Сағындықұлы, Махамбет өлеңдерінің басылымдары және текстологиясы жайында, Қазақ Совет Энциклопедиясындағы (ҚСЭ) кейбір мақалалардағы тарихи деректер, Абайға байланысты кейбір деректер, Абай ағартушы, Абай өлеңдері т.б.

3. Т.3: Абайдың ақын шәкірттері. – 2005. – 328 б. – Ақылбай Абайұлы Құнанбаев, Мағауия Абайұлы Құнанбаев, Тұрағұл Абайұлы Құнанбаев, Кәкітай Ысқақұлы Құнанбай немересі, Әбубәкір Ақылбайұлы шығармалары, Шаһкәрім, Әрхам Кәкітайұлы Ысқақов туралы.

4. Т.4: Абай мұрагерлері. Естеліктер. – 2005. – 328 б. – Көкбай Жанатайұлы, Уәйіс Шоңдыбайұлы, Әріп Тәңірбергенов, Әсет Найманбайұлы, Мұқа Әділханұлы, Тайыр Жомартбайұлы, Баймағамбет Айтқожаұлы, Иманбазар Қазанғапұлы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Ыдырыс Мұстамбаев, Қайым Мұхамедханов туралы лебіздер мен естеліктер.

5. Т.5: Мақалалар. Зерттеулер. – 2007. – 344 б. – XIX ғ. қазақ әдебиетінің ірі өкілдері: Махамбет Өтемісов, Шернияз Жарылғасұлы, Шоқан Уәлиханов, Мұхтар Әуезов, Абай өлеңдеріне түсініктер, соның ішінде жаңадан табылған сегіз өлеңі туралы жазылған мақалалар топтамасы, Ақбұлақ жырының тарихы; Орынбай ақын Бертағұлы, Естай Беркімбаев, Жаяу Мұса, Иса Байзақов, Шашубай Қошқарбаев, әйгілі әнші, композитор Майра, Ілияс Молдажанов, Нұрлыбек Баймұратов, Төлеу Көбдіков, Тәңірберген Әміренов, Сәду Машақов, Сапарғали Әлімбетов, Қозы Көрпеш Баян сұлу жыры, Бейсенбай ақын, Мұхамеджан Сералин, Ілияс Жансүгіров, Әлкей Марғұлан, Жұмат Шанин, Есмағамбет Ысмайылов туралы мақалалар топтастырылған.

6. Т.6: Мақалалар. Зерттеулер. Пікір хаттар. – 2008. – 320 б. – Шәкәрім шежіресі, Көкбай Жанатаевтың «Әудемжер» әні, «Құдай» сөзінің мағынасы, Мұздыбай Бейсенбаевтың «Абай және оның заманы» кітабы; Төлеу Көбдіков, Максим Горькийдің әңгімесі «Челкаштың» тұңғыш аудармасы, Уәйіс Шондыбаев, «Тәуке-Жікібай» поэмасы, Мақы Шыңғысұлы Уәлиханов, әйгілі әншілер Майра мен Әміре, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әбілхайыр Досов, Сабыржан Ғаббасов, Абдолла Ярмұхамедов, Елубай Өмірзақов, Ғабиден Мұстафин, Асқар Тоқмағамбетов, Абайдың өнеге алған мектебі, шетел жазушылары туралы мақалалар: А.С.Пушкин, Лев Толстой, Федор Достоевский, Тарас Шевченко, Евгений Петрович Михаэлис, декабрист Кондратий Федорович Рылеев, М.Горький, Крылов және Абай, Абай мен Лермонтов, Абайдың «Қорқытпа мені дауылдан» атты өлеңінің аудармасы, Владимир Даль, П.П.Семенов-Тян-Шанский, В.В.Бартольд, Николай Островский, Всеволод Иванов, Адам Мицкевич; қытай жазушысы Лу Синь, Сулейман Стальский, Түркмен әдебиетінің классигі Берді Кербабаев, өзбек жазушысы Хамза Хаким-зада Ниязи, армян жазушысы Микаэл Налбандян, татар жазушысы Шариф Камал, Ғабдолла Тоқай, Ғалымжан Ғыйрфанұлы, Хұсайын Файзханов, Илияс Бораганский, Қаюм Насыйри, Әубәкір Диваев туралы мақалалар топтастырылған.

7. Т.7: Пьесалар. Өлеңдер. – 2009. – 312 б. – «Майданнан майданға», «Комиссар Ғаббасов», «Ер Білісай», «Перне» атты пьесалары мен осы пьесаларға пікірлер, өлеңдер, Карамзиннің «Сормаңдай Лиза» шығармасының аудармасы топтастырылған.

8. Т.8: Аудармалар. Мақалалар / ред. А.Аубакиров. – 2009. – 320 б. – «Қажы әфенді үйленеді», «Аршын мал алан»,«Уақыт сондай», «Фигаро», «Жас гвардия», «Русалка» пьесалары; орыс тілінде жарық көрген еңбектері: Литературная школа Абая, Абай и Бунин, Шакарим, Жамбыл Жабаев, Аубакир Ахмеджанович Диваев, «Абай» журналында жарық көрген мақалалары, М.Жұмабаевтың «Тоқсанның тобы» өлеңі, қазақ зиялылары Ыдырыс Мұстамбаев, Мұхтар Әуезов, Сабыржан Ғаббасов, қазақ ақындары мен жырауларының өлеңдері мен әндерінің орыс тіліне аудармасының алғашқы жинағы, Всеволод Иванов және ол туралы.

9. Т.9: Мақалалар. Зерттеулер. Абай шығармаларына түсініктемелер. – 2011. – 384 б. – Мақалалар мен зерттеулер: Баймағамбет Айтқожаұлы, Айтыс туралы, «Әдебиет және искусство» журналындағы кейбір шығармалар, Ығылман ақын, Абай музейі, латыш ақыны – Ян Райнис, Ыбырай Алтынсариннің шығармалары, Мұзафар Әлімбаев, Бейсембай Кенжебаев, Білісай Байғаранова, Баймағамбет Ізтөлин, Нығмет Нұрмақов, «Жүсіп-Зылиха» дастаны жайында, қазақ ақындары Жұмағали Саин, Сәдір Жәпекеұлы, Нармамбет Орманбетов; Алаш автономиясы және Алашорда үкіметі, Тұрлықан Қасенұлы, қазақ театры, Семей театры, «Жалбыр» операсы, «Үйлену» комедиясы, «Он бір белгісіз» пьесасы, «Ауру тістер» комедиясы, Семейдегі өлкетану музейі, Гоголь атындағы кітапхана, Абай атындағы опера-балет театры, «Қамар сұлу» операсы, «Семей таңы» газеті, Күләш Байсейітова, Семей театрының тарихы, Семей педагогика институты, Қалибек Қуанышбаев, Семей педтехникумы (қазіргі М.Әуезов атындағы педучилище), Екейбай Қашағанов туралы; Абай шығармаларына ғылыми түсініктемелер: өлеңдер, дастандар жинақталған.

10. Т.10: Стенограмма. Пікірлер. Материалдар. – 2012. – 384 б. – Стенограмма: 1951 жылғы жоғары аттестаттау комиссиясының стенограммасы, диссертациялық кеңес стенограммасы, құжаттар сөйлейді, Қ.Мұхамедханов «Абай кітабын алғаш шығарған Илияс Бораганский», Кәкітай Ысқақұлы туралы; Ғ.Мұқаметханов [Қ.Мұхамедханов]; Қазақ ССР Ғылым Академиясы, Абайдың мемлекеттік әдебиет музейі: филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Семей, 1950. – 318 б. – Қосымша: 478 б.

11. Мұхамедханов, Қ. Абай шәкірттері [Мәтін] : [сүйінші дана] /жинаған, түсініктерін жазған Қ.Мұхамедханов; сөз басын жазған М.Әуезов. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1951. – 263 б. – 1951 жылы Қ.Мұхамедханов тұтқындалған соң баспаханадағы кітап терімі шашылып қалған.

12. Мұқаметханов [Мұхамедханов], Қ. Абай шығармаларының текстологиясы жайында [Мәтін] / Қ.Мұқаметханов [Мұхамедханов]. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1959. – 144 б.

13. Мұқаметханов [Мұхамедханов], Қ. Мағауия Абайұлы Құнанбаев [Мәтін] / Қ.Мұқаметханов [Мұхамедханов]. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік оқу педагогика баспасы, 1959. – 36 б. – (Мұғалім кітапханасы).

14. Мұхаметханов [Мұхамедханов], Қ. Абайдың туған жері, өскен ортасы = Абаевские места / Қ.Мұхаметханов [Мұхамедханов]. – Алма-Ата: Жазушы, 1971. – 34 б.

15. Мұқаметханов [Мұхамедханов], Қ. Комиссар Ғаббасов [Мәтін] : пьесалар / Қ.Мұхаметханов [Мұхамедханов]. – Алматы: Өнер, 1984. – 176 б. – Мазмұны: Комиссар Ғаббасов; Білісай; Толқын; Хажы әпенді үйленеді.

16. Мұқаметханов [Мұхамедханов], Қ. Жүсіпбек Аймауытов [Мәтін] / Қ.Мұқаметханов [Мұхамедханов]// Бес арыс: естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. – Алматы: Жалын, 1992. – Б. 381-452.

17. Мұхамедханов, Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 1-кітап [Мәтін] : [кітапқа Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл өлеңдері мен поэмалары, өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары мен алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ.Мұхамедханов. – Алматы: Дәуір, 1993. – 224 б.

18. Мұхамедханов, Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 2-кітап [Мәтін] : [екінші кітапқа Кәкітай, Көкбай және Уәйіс ақындар енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары мен алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ.Мұхамедханов. – Алматы: Дәуір, 1994. – 336 б.

19. Мұхамедханов, Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 3-кітап [Мәтін] : [Әріп, Әсет, Мұқа, Әубәкір ақындардың өлеңдері, өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] /шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары мен алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ.Мұхамедханов. – Алматы: Дәуір, 1995. – 320 б.

20. Мұхамедханов, Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 4-кітап [Мәтін] : [Тайыр, Баймағамбет, Иманбазар, Әрхам ақындардың өлеңдері, өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары мен алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ.Мұхамедханов. – Алматы: Дәуір, 1997. – 240 б.

21. Мұхамедханов, Қ. Абай мұрагерлері [Мәтін] : [Шәкәрім, Турағұл, Кәкітай, Көкбай, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндарын жазып, баспаға әзірлеген Қ.Мұхамедханов. – Алматы: Атамұра, 1995. – 208 б.

22. Мұхамедханов, Қ. Тағдыр және Қарлаг [Мәтін] = Мухамедханов, К. Судьба и Карлаг [Мәтін] / «Қ.Мұхамедханов атындағы білім және мәдениет орталығы» қоғамдық қоры. – Алматы, 2008. – 278 б.

23. Мұхамедханов, Қ. Абай кітабын алғаш шығарған Илияс Бораганский [Мәтін] = Ильяс Бораганский – первый издатель книг Абая [Текст] / Қ.Мұхамедханов; жауапты ред. – Ғ.Қабышұлы; «Қ.Мұхамедханов атындағы білім және мәдениет орталығы» қоғамдық қоры. – Алматы, 2009. – 64 б.

24. Мұхамедханов, Қ. Абай шығармаларына ғылыми түсініктер [Мәтін] = Абай шығармаларына ғылыми түсініктер / Қ.Мұхамедханов; жауапты ред. – Ғ.Қабышұлы; «Қ.Мұхамедханов атындағы білім және мәдениет орта­лығы» қоғамдық қоры. – Алматы, 2009. – 174 б.

25. Мұхамедханов, Қ. Шәкәрім мен Қайым: тағдырлас [Мәтін] = Шакарим и Каюм: сплетение судеб [Текст] / Қ.Мұхамедханов. – Астана: Фолиант, 2009. – 336 б.

26. Мұхамедханов, Қ. Абай шығармаларының текстологиясы жайында [Мәтін] / Қ.Мұхамедханов; «Қ.Мұхамедханов атындағы бiлiм және мәдениет орталығы» қоғамдық қоры. – 2 бас. – Алматы, 2010. – 164 б.

27. Мұхамедханов, Қ. Тарта көр Семейімнің топырағы [Мәтін] : өлеңдер, поэмалар, мақалалар, арнаулар / Қ.Мұхамедханов; құраст.: Т.Ибрагимов, А.Ғабдуллина; Семей қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі. – Семей, 2010. – 144 б.

28. Мұхамедханов, Қ. Шығармалары [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов; Шығыс Қазақстан облысының әкімдігі. – Астана: Фолиант, 2014. – (Алтай-Ертіс кітапханасы) Т.1: Абай шығармаларының текстологиясы жайында. – 2014. – 344 б.

29. Мұхамедханов, Қ. Хаттар сөйлейді = Письма говорят / Қ.Мұхамедханов. – Алматы, 2016. – 336 б.

30. Мұхамедханов, Қ. Абай шығармаларының текстологиясы жайында [Мәтін] /.Қазақстан Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. – Алма-Ата, 1959. – 144 б.

31. Мұхамедханов, Қ. Абайдың әдебиет мектебі [Қолжазба] : филология ғылымдары дәрежесін алу үшін қорғалған диссертация / Қ.Мұхамедханов. – 1951. – ҚР Ғылым академиясы мұрағатында сақталған. – ҚазССР ҒА академигі М.О.Әуезовтың ғылыми басшылығымен. – Қолжазба бөлімі.

Марапаттары

1996 жылы "Абайдың ақын шәкірттері"- 4 кітап, "Абай мұрагерлері" «Абай» энциклопедиясын шығарудағы еңбегі үшін ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. КСРО және Қазақ КСР ағарту ісінің үздігі. Семей қаласының Құрметті азаматы. Абайдың дүниежүзілік академиясының алтын медалімен марапатталған.