Сығанақ
Сығанақ қалашығы, Сунақ – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген ортағасырлық қала орны, археологиялық ескерткіш.
| Сығанақ қалашығы | |
 | |
| Мемлекет | |
|---|---|
| Қазіргі жері | |
| Қалануы |
V—VIII ғғ. |
| Басқаша атаулары |
Сунақ, Сунақата |
| Қиралды |
XVIII ғ. |
| Қиралу себебі | |
| Орналасуы |
44°09′24″ с. е. 66°57′42″ ш. б. / 44.15667° с. е. 66.96167° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 44°09′24″ с. е. 66°57′42″ ш. б. / 44.15667° с. е. 66.96167° ш. б. (G) (O) (Я) |
|
| |
Орналасқан жері
өңдеуҚызылорда облысы Жаңақорған ауданы, Сунақата ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км жерде орналасқан.
Жазба деректер, зерттелуі
өңдеу
Сығанақ қалашығы – Қазақстанның Сырдария маңындағы ортағасырлық қалаларының арасында ерекше орын алады. Алғаш рет жазба деректерде Х ғасыр соңында Суннах атауымен парсының белгісіз авторының "Худуд әл Әлем" қолжазбасында кездеседі. XI ғасырда Махмұд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" шығармасындағы "оғыздар елінің" қалалары арасында Сығанақ аталады. Оның атауы X–XI ғасырларда араб-парсы авторларының шығармаларының көпшілігінде, Орта Азияның солтүстік-шығысына қатысты тарихи оқиғаларда кездеседі.
Алғаш рет Сығанақ археологиялық ескерткішін 1867 жылы Сырдария маңындағы қалашықтарға жасаған сапарына П. И. Лерх сипаттады.
XIX ғасыр соңында мұнда В. А. Каллаур келді. Ол қалашықтың қираған орнын сипаттап, топографиялық жоспарын жасады.
1927 жылы жазда Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының (МММТА) тапсырмасы бойынша бұл нысанды Орта Азияның талантты ғалымы А. Ю. Якубовский зерттеп, қорытынды мақала жариялады. Бұл мақалада сол кездегі қалашық орны, сол маңайдағы архитектуралық ескерткіштердің (Сунақ ата мен Көк кесене) жағдайы айтылып, академик В. В. Бартольд ұсынған көшірме негізінде өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында мәлім болған қала жөніндегі барлық тарихи мағлұматтар берілген.
2003 жылы "Мәдени мұра" бағдарламасы аясында қалаға Халықаралық қазақ-түрік университетінінің Сығанақ археологиялық экспедициясы (жетекшісі С. Жолдасбаев, Түркістан қаласы) жүйелі зерттеу жүргізуде. Кейінгі ортағасырлық бірнеше діни-мемориалдық құрылыстардың қираған үйіндісі аршылып, қала қамалына стратиграфиялық қазынды жүргізілді, ескерткішті қорғау шаралары жасалды.
Зерттеушілердің барлығы Сығанақ қаласы ортағасырда Сырдарияның оңтүстік жағалауындағы саяси, экономикалық және мәдени ірі орталықтардың бірі болған деген пікірді қолдайды.
Қалашық тарихы
өңдеу
1219 жылы оны Оңтүстік Қазақстанның басқа қалалары сияқты моңғолдар талқандап, талан-таражға салды. Сығанақтықтар әуелі моңғол бітімгерлерін өлтірді. Бұл үшін қала ауыр жазаға тартылды, А. Ю. Якубовскийдің айтуы бойынша, соның салдарынан тұтас жүз жыл бойы бұл қала шығар, шықпас жаны бар өлі қалаға айналды. Бұл туралы Сығанақ (Сығнах түрінде) атауы XIII ғасырда тек армян тарихшысы Керакостың шығармаларында кездеседі, дұрысы, ол қалаға емес, кезінде қала болған жерге жатады. Сонымен қатар, мәселен, Сауран өте үлкен әрі сәулетті қала ретінде сипатталады.
Сығанақ XIV ғасырдан бастап қайта өрледі. Осы ғасырдың соңында саяси маңызы күшейіп, Ақ Орданың астанасына айналды. Жошының үлкен ұлы Орда Ежен негізін қалаған бұл хандық Шыңғыс хан Жошыға берген ұлыстың шығыс бөлігін қамтыды. Дешті Қыпшақ кеңістігінде, яғни Қыпшақ даласында Орда Ежен ұрпақтары шын мәнінде тәуелсіз, тек Алтын Орда хандарына шартты түрде тәуелді болды. Хандықтың алғашқы астаналық ауқымы Ертістің жоғары сағасындағы Алакөл жағалауында жайғасты. XIV ғасырда орда Сырдарияның жағасындағы Сығанақ қаласына көшеді. Мұнда Ақ Орда хандары (Ерзен, Орыс хан, Тоқтамыс және басқалары) өз теңгелерін соққан. Ақ Орданы Орыс хан билеген уақытта Сығанақ ерекше өркендеді. Алайда ақордалықтардың алауыздығы қазіргі Оңтүстік Қазақстан өңірінің Темір мемлекетіне бағынуына алып келді.[1]
1383 жылы қаланың теңге сарайында Әмір Темір өз ақшасын шығарды. 1384-1395 жылдары Сығанақ алтынордалықтар мен Әмір Темірдің арасындағы тартыстың орталығына айналды. XV ғасырдың басында қаланы Әмір Темірдің немересі Ұлықбек бағындырды. Алайда 1423 жылы Барақ ханның әскері Сығанақты басып алып, Темір әулетінің өкілдерін қаладан қуып шығарды.
1446-1468 жылдары қала Әбілхайыр мемлекетінің құрамында болды.[2] Рузбиханның пікірінше, Әбілхайыр хан Сығанақта жерленген. Бүгінгі күнге дейін сақталмаған Көк-Кесене ханның қабірі саналады.[3]
XV ғасырдың 80-жылдары қаланы қазақ ханы Бұрындық биледі, ал оның маңайы қазақ тайпаларының қысқы қоныстарына айналды. Осы кезден бастап Сығанақ пен оның төңірегі біржола Қазақ хандығына қарады және негізгі саяси, экономикалық орталықтардың бірі саналды. XV-XVIII ғасырларда қала бұрынғысынша сауда және қолөнер орталығы болды.
1598 жылы қаланың төңірегінде мекендеген қарақалпақтар туралы алғашқы деректер кездеседі.[4]
Ұлы Жібек жолының дағдарысы мен көршілес өзбек, жоңғар билеушілерінің шабуылдары Сығанақтың өз маңыздылығын жоғалтуына алып келді. Қаланың орталық бөлігі XVII ғасырдан бастап зират ретінде қолданылған.[5] XVII–XVIII ғасырларда бірнеше рет жоңғар шапқыншылығына ұшырады. Осы шапқыншылықтар және басқа да әртүрлі себептерден қала бірте-бірте өзінің өмір сүруін тоқтатты (XIX ғасырға қарай).
XIX ғасырдағы қоқандықтардың көне қаланың айналасындағы қаланған Сунақата бекінісі орыс-қоқан соғысы кезінде қиратылды.[6]
Қалашық сипаты
өңдеу
Қалашық Төменарық пен Шиелі бекеттерінің арасындағы темір жолдан солтүстікке қарай жиде мен сексеуіл және жыңғыл аралас өскен қалың тоғайдың ортасындағы Сунақ ата шатқалында орналасқан. Бұл жер ұзындығы 175-тен 320 м дейін жететін бес бұрышты қырат. Қалашықтың ішкі жағына жіңішке, ұзындығы 20 м, қала алаңын қамтитын шығыңқы үйінді дуалдан тұрғызылған дәліз апарады. Үйінді дуалдың биіктігі кейде 6-7 м-ге жетеді. Онда 15 мұнараның қалдығы сақталған. Бұл мұнаралар әр бұрышқа үштен орналастырылған, аймақты үстінен қоршап тұрған ішкі алаңның биіктігі – 4-5 м. Үйінді дуалдың сыртқы беткейі өте тік, кей жері тік жартасты, ішкі жағы – еңістеу.
Бұл алаңға үш жағынан да (шығысынан басқа) шамасы, шахристан қалдығы болған болу керек, дәл солай жан-жағынан үйінді дуалдармен қоршалған едәуір көлемді рабат үйіндісі жалғасып жатыр. Рабаттың ауқымы солтүстіктен оңтүстікке созылған бесбұрышты алаң.
Қалашық айналасындағы бұта-тоғайлардың ортасында пішіні әртүрлі төбелерден көптеген құрылыс іздері кездеседі. Сунақ ата кесене-мешітінен де тек күйдірілген кірпіш пен саз балшық қалдығы ғана қалған.
Бүгінде алаң аумағының едәуір бөлігі шаруашылық және құрылыс жұмыстары барысында қираған. Орталық үйінді (шахристанның) XVII ғасырдан бастап қорымға айналған, шығыс жағында қазіргі зираттар орналасқан. Жол төселіп, көлік тұрақтары салынған және шаруашылық құрылыстары мен тұрғын үйлер тұрғызылған.[7]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4
- ↑ История, экономика и культура средневековых тюрко-татарских государств Западной Сибири. — Курган, 2017. — 33 с.
- ↑ Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). — М.: Восточная литература, 1976. — С. 117—118.
- ↑ П. П. Иванов. Новые данные о каракалпаках // Советское востоковедение : журнал. — 1945. — № 3. — С. 60.
- ↑ Сығанақ қалашығы
- ↑ Айгуль Утепова Исследователи сделали сенсационное открытие в Кызылординской области
- ↑ АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4