Жарлық

Жарлық (моңғ. ĵarliɣ «жариялау, хабарлау», түрк. ярлэк - «әмір, бұйрық», көне орыс ярлыкъ - «хан жарғысы») — моңғол хандарының қол астындағы зайырлы және рухани билікке ие тұлғаларға берілген жазбаша бұйрығы немесе ерекше хаты.

Шығу тарихы

Жарлық тарихы — орта ғасырлардағы түркі мемлекеттеріндегі ханның немесе әскербасыларының бұйрығы. Алтын Орда мен Қырым хандарының Жарлықтары біздің заманымызға дейін жеткен. Хандардың өздеріне тәуелді бектерді тағайындау және ішкі-сыртқы саясат мәселелеріне қатысты Жарлық шығаруы үрдіске айналған. Бұл құжаттар қазіргі заманғы зерттеушілер үшін маңызды тарихи деректер болып отыр. Мысалы: Тоқтамыс ханның (1392 — 1393 жылы) Польша королі Ягайлоға жолдаған Жарлықтары екі мемлекеттің қарым-қатынасынан тың мағлұматтар береді.

Моңғолдың джарлик сөзі «үлкеннен кішіге сөз» мағынасын білдіреді.

Жағашай түркілері жарлық (ярлыг, ерлык, ерлыг) зат есімінен ярлымак (бұйрық бері, айту) етістігін құрастырған. Моңғол билігі кезінде қол астындағы халықтардың тілдеріне (орыс, парсы, араб, сирия, армян және т.б.) енген.

Сипаттамасы

Материал ретінде қағаз пайдаланды. Беттің (кейде бірнеше бет) ені 20 см, ал ұзындығы 1,5 метрге дейін жететін. Мәтін, негізінен, қара сиямен жазылатын. Алайда, кейбір үзінділер үшін қызыл және алтын түстер қолданылған.

Сақталу орындары

Киевтегі, Владимирдегі, Мәскеудегі митрополиттердің архивтерінде сақталатын алтынордалық жарлықтардың басым бөлігі ұйғыр тілінен орыс тіліне аударылатын. Алайда, мәтінінің қиындығына байланысты кейбір жарлықтар бірден аударылмады. Қысқаша жинақтың қорытынды құрамы 1410 жылдары митрополиялық мұрағат материалдарының негізінде қалыптасты. Жарлықтар 1460 жылдардың басында аударылған антилатиндік мақалалармен біріктіріліп, Троиц-Сергиев монастыріне жеткізілді. Орыс княздері мен дінбасыларына берілген жарлықтардың басым бөлігі XV-XVI ғасырларда жойылған. Жарлықтар туралы ақпарат осы күнге дейін жылнамалар арқылы да жеткен.

Қазақстан Республикасындағы жарлықтар

Құқықтық жағынан Жарлық нормативтік және нормативтік емес болып бөлінеді. Нормативтік Жарлық мемлекеттің бүкіл аумағында міндетті күші бар құқықтық нормаларды белгілейді. Нормативтік емес Жарлық нақты оқиғаға байланысты шығарылады (мысалы, азаматтарды лауазымды қызметке тағайындауға, марапаттауға, т.б. байланысты). Қазақстан Республикасының Конституциясында (45-бап, 1-тармақ): “Қазақстан Республикасының Президенті Конституция мен заңдар негізінде және оларды орындау үшін Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер шығарады” деп көрсетілген. Жарлық жарияланған күннен не Жарлықта арнайы көрсетілген мерзімнен бастап мемлекеттің барлық аумағында күшіне енеді.

Галерея

Тоқтамыс ханның қырым ақсүйегі Қажы-Бейге жарлығы (1382)

Қазан ханы Ибраһимнің жарлығы (1469)

Қырым ханы Дәулет-Керейдің жарлығы (1576)

Қырым қалғасы Керей сұлтанның патша Алексей Михайловичке жарлығы

Тәуке ханның Сығанақ қаласының тұрғындарына жарлығы (1675-1676)

Әдебиет

• Почекаев Р. Ю. Право Золотой Орды / Изд.: Казань. «Фэн», 2009. — 260 с. ISBN 978-5-9690-0102-2
• Памятники русского права. Памятники права периода образования русского централизованного государства XIV—XV вв. Под.ред. В. Гусев. — М., 1955
• Плигузов А. И. Древнейший список краткого собрания ярлыков, данных ордынскими ханами русским митрополитам. Русский феодальный архив XIV — первой трети XVI века, вып. III, М., 1987.