Тоқтамыс хан
Тоқтамыс хан (шамамен 1340/1350 – 1406) – Алтын Орда ханы (1380 – 1395). Жошы ханның он үшінші ұлы Тоқа Темір әулетінен.[1]
| Тоқтамыс хан | ||
| ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1380 — 1395 | ||
| Ізашары | Арабшах хан | |
| Ізбасары | Құйыршық хан | |
| ||
| 1378 — 1395 | ||
| Ізашары | Темірмәлік хан | |
| Ізбасары | Құйыршық хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | Ислам | |
| Дүниеге келуі | 1340/1350 | |
| Қайтыс болуы | 1406 | |
| Династия | Тоқатемірліктер | |
| Әкесі | Түй Қожа | |
| Балалары | Жәлеләддин Қадырберді Шөкре оғлан Жаппарберді | |
өңдеу  |
||
Басқа мағыналар үшін Тоқтамыс (айрық) деген бетті қараңыз.Билікке келуі
өңдеуТоқтамыс Маңғыстау өңірінің билеушісі Туй-қожа оғланның ұлы. Орда ханы Ұрыстың бұйрығына бағынбағаны үшін, Ұрыс хан 1372 жылы Тұй-Қожаны өлім жазасына кеседі. Тоқтамыс өмірі үшін қауіптеніп, Самарқанға, Мауераннахр билеушісі Әмір Темірге қашады. Темірлан Тоқтамысқа пана беріп, келешекте оны Алтын Орда билігі үшін күресте пайдалануды көздейді.
1376 жылы Тоқтамыс Әмір Темір берген әскерді басқарып Алтын Ордаға қарсы үлкен жорық бастайды. Сауран маңында орын алған алғашқы шайқаста, Ұрыс ханның үлкен ұлы, Ақ Орда ханзадасы Құтлұғ-Бұға өлгенімен, Тоқтамыс жеңіліп, Темірге қашады. Көп ұзамай Темір берген жаңа әскердің басында ол Алтын Ордаға екінші шабуылын бастайды. Бұл жолы Ұрыс ханның екінші ұлы Тоқтақиядан тағы жеңіледі. Ұрыс хан Темірланға соғыс қаупімен Тоқтамысты өзіне беруді талап етеді, бірақ Ақсақ Темір бұл талапты қабылдамайды.
1377 жылы Әмір Темірдің өзі Ақ Ордаға қарсы жорыққа дайындала бастайды, сүйтіп қаңтарда Ақ Ордаға басып кіріп, Сығанақтағы Ұрыс хан әскерлеріне қарама-қарсы орналасады. Бірақ қатты аяздан жауынгерлер қолдарына қару ұстай алмай, Темір Орданы жаулап алуды көктемге қалдырады. Алайда, Ұрыс хан кенеттен қайтыс болғандықтан, шешуші шайқас орын алмай, Темірлан Орданы жаулап алуды Тоқтамысқа қалдырады. Әкесі Ұрыстың орнын Тоқтақия басқанымен, екі айдан кейін ол да қайтыс болады. Оның орнына билікке Ұрыс ханның келесі ұлы Темір-Мәлік келеді. 1377 жылы орын алған қақтығыста Темірмәлік жеңіске жетіп, Тоқтамыс өлімнен әрең құтылып, қайтадан қашады. Көптеген кемшіліктері мен әлсіздіктерінің салдарынан Темір-Мәлік көп ұзамай биліктен айырыла бастайды. 1378 жылы, ағайынды Иса мен Едіге қолбасшыларының нұсқауымен, Ақ Орда әмірлері мен әскербасылары сатқындық жасап, Ақ Орда астанасы Сығанақты Тоқтамысқа соғыссыз береді. Сүйтіп Тоқтамыс – хан тағайындалып, Темірмәлік пен беклербегі Балтышақ (Иса мен Едігенің әкесі) екеуін өлім жазасына кеседі.
Ақ Орда астанасы Сығанақ берілгеннен кейін, 1378 жылы Тоқтамыс, Мамай әмір басқарған Алтын Орданың батыс бөлігіне басып кіреді. 1380 жылдың сәуіріне қарай Тоқтамыс астана Сарай-Беркені қосып, Азовқа дейінгі бүкіл Алтын Орданы басып алады. Таққа отырысымен Шыңғыс хан әулетінің тақ үшін 20 жыл бойғы қырқысуларын тоқтатып, ақша реформасын жүргізеді. Еділ бойындағы Алтын Орда қалаларының жандануы басталады. Сонымен қатар Көк Орда, Хорезм, Қажы-Тархан, Қырым иеліктері мен тағы басқа ұсақ ордалардың басын қосып, Жошы ұлысының бірлігін қалпына келтіреді.[2]
Мәскеуге жорық
өңдеу
1380 жылы 8 қыркүйекте Куликов шайқасында Орда әмірі Мамай орыс княздіктерінен ойсырата жеңіледі. 1380 жылы Калка шайқасында Тоқтамыс Мамай әскерінің қалдықтарын талқандайды. Мамай жасақтарының едәуір бөлігі Тоқтамыс жағына, оны заңды хан ретінде мойындап, соғыссыз өтеді. Мамайдың тағайындаған "қуыршақ ханы" Арабшах өлтіріліп, Мамайдың өзі Қырымдағы Кафа қаласына қашып, сол жерде Тоқтамыс жіберген жасақтардың қолынан қаза табады. Осыдан кейін Тоқтамыс Алтын Орданы біріктіріп, орыс княздарына өзінің таққа отырғаны туралы елшілерін жіберіп, алым-салық төлеуді жаңартуларын талап етеді. Князьдер, хан елшілерін құрметпен қабылдап, ханға сыйлықтары мен алым-салықтарын жібереді. Алайда Мәскеудің Ұлы Князі Дмитрий Донской, жаңа билеушінің рұқсат белгісін алу үшін бармай, Алтын Орданың билігін мойындамайтынын көрсетеді.
1382 жылы Тоқтамыс үлкен әскермен Мәскеуге аттанады. Мәскеуліктерге көмекке Литва князі Остей келеді. 1382 жылы 24 тамызда Тоқтамыс Мәскеуге жетеді, бірақ екі күн бойы қала қорғанын ала алмайды. Содан кейін қулыққа барады: Төменгі Новгород княздары Василий Кирдяпа мен Семён Дмитриевичті жіберіп, олар қала тұрғындары бағынса, Тоқтамыс оларға еш жамандық жасамайды, деп ант береді. 26 тамызда Мәскеу беріледі, алайда уәде орындалмайды: 20-24 мыңдай адам өлтіріліп, қала тоналып, тұтастай өртеледі. Дмитрий Донской Ордаға төлемеген екі жылдық қарызы мен жаңа алым салықтың барлығын төлеп береді. Осыдан кейін ордалықтар Мәскеу түбіндегі Переславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск және басқа қалаларды қиратып, тонап кетеді.[3]
Әмір Темірге қарсы күрес
өңдеуМәскеуді бағындырғаннан кейін, Тоқтамыс, өз күшін бұрынғы қамқоршысы Әмір Темірге қарсы шығуға жеткілікті деп санады. Тоқтамыс оны таққа отырғызған Темірге қарыздар болғанымен, сауда жолдары мен ықпал ету аясы мәселелері Алтын Орда мен Темір империясын қақтығысқа әкелетіні сөзсіз болды.
Даулы аймақтардың бірі Кавказ және Хорезм еді. 1385 жылы Темір әскерлері Орталық Иранға жорығын бастайды. Темірланды Әзірбайжанға өткізгісі келмеген Тоқтамыс сол жаққа 90 мыңдық әскерін жібереді. Тебризді басып алып, оны тонап алған хан, бай олжамен шегінеді.[4] Бұл жерлер Темір империясының бөлігі болмаса да, Темірлан бұл жорықты өзіне бағытталған арандату ретінде қабылдайды. Сондықтан 1386 жылы Темірлан Кавказды жаулап алып, Тоқтамыс үшін Иранға баратын барлық жолдарды жауып тастайды.
Бұған жауап ретінде, 1388 жылы Тоқтамыс Темірлан иеліктерінің орталығына соққы жасайды. Алтын Орда әскерлері Сығанақты басып өтіп, Мауераннахрға кіріп, Бұхараны қоршайды. Осы жағдайды пайдаланған Темірдің Моғолстан мен Хорезмдегі ескі қарсыластары көтеріліс бастайды. 1388 жылдың күзінде Самарқанға оралған Темір, ең алдымен жан жақтағы көтерілістерді басады. Хорезм астанасы Үргеніш жер бетінен жойылып, қала қалдықтарының үстінен арпа егіледі. Алайда Темір әскерлері қыстауға тараған соң, Тоқтамыс қайтадан Мауераннахрға басып кіреді. Бұған жауап ретінде Темір өзінің кеңесшілерін тыңдамай, қыс болғанына қарамастан, Самарқан мен Шахрисабзда әскер жинап, солтүстікке қарай аттанады. Темірдің әскері Тоқтамысты Сырдан әрі қарай ығыстырса да, басталған қарлы бораннан соғысты одан әрі жалғастыру мүмкін болмай, тараптар кері шегінеді.
1389 жылы Темір Жошы Ұлысы жеріне, солтүстікте Ертіске дейін жойқын жорық жасайды. Осыдан кейін Темір, өз иелігіне жиілеген шабуылдарды тию үшін, әскерін Моғолстанға қарсы жібереді (1389-1390). Ал 1391 жылы, Темрілан 300 мыңдық әскерімен Алтын Орда жеріне үлкен жорық жасайды. Жазда Еділге дейін жетіп, 18 маусымда Коңдырша өзеніндегі шайқаста Тоқтамыстың 350-400 мыңдық әскерін ойсырата жеңіп, қашқынға айналдырады. Осы жорыққа шығарда, Ұлытау маңында, Темір «ұрпаққа ескерту ретінде» құлыптас орнатуды бұйырады.
Әмір Темір, ақыры 1395 жылы, Теректе болған шайқаста Тоқтамысты біржолата жеңіп, Мәскеу шекарасына дейін қуады. Темірлан Алтын Орданың негізгі қалаларын қиратып, экономикасын құлдыратады. Тоқтамыстың бұл жеңілісі, орыс елінің татар-моңғол бодандығына қарсы күресіне де үлкен пайда әкеледі. Сонымен қатар соғыс нәтижесінде Ұлы Жібек жолының Алтын Орда жерінен өткен солтүстік тармағы жойылып, сауда керуендерінің көбісі Темір мемлекетінің жерінен өте бастайды. Соғыс пен одан кейінгі ашаршылық салдарынан, Алтын Орда мемлекет ретінде жойылуға жақындайды. Орда билігі, орыс жерінде де, көршілес көшпелі ұлыстарда да әлсіреп, Алтын Орда аумағы біртіндеп Ақ Орда, Қазан хандығы, Қрым хандығы, Үлкен орда және Сібір хандықтарына бөлініп, ыдырай бастайды.[5]
Бұл жеңілістерден кейін Тоқтамыс тағынан айырылып, Темірдің тағайындаған қуыршақ хандары мен әмірлерімен үздіксіз күрес жүргізуге мәжбүр болады.
Едігеге қарсы күрес
өңдеу
Сақталып қалған тарихи жарлықта, Тоқтамыстың 1393 жылы Польша патшасы Ягайлоға жүгінгені көрсетілген. 1396 жылы Темірланның Алтын Ордаға тағайындаған ханы, Ұрыс ханның кіші ұлы Құйыршақтан тағы бір жеңіліске ұшыраған Тоқтамыс Литва князі Витовтке қашады. Одан Орданы қайтару үшін көмек сұрайды, есесіне Солтүстік Ресейдің жерлерін Литваға беруге келіседі.[6] Витовт Тоқтамысты өз қорғауына алып, Лида қаласын тұратын ордасы қылып береді (1396-1399). Лидадағы Тоқтамыс тұрған хан сарайы, ұзақ уақыт бойына "Тоқтамыс сарайы" атағын сақтаған.[7]
1397 жылы Темірдің Алтын Ордада қалдырған қолбасшысы Едіге, Құйыршық ханның күшейуінен сескеніп оған қарсы шығады да Орда астанасы Сарайды басып алады. Едіге, Ақ Ордаға қашқан Құйыршықтың орнына, оның ағасы Темір Мәліктің ұлы Темір Құтлұқты, өзіне бағынатын "қуыршақ хан" қылып тағайындап, өзі Алтын Орданың беклербегі атанып, бүкіл билікті қолына жинайды.[8]
Осы кезде Тоқтамыс пен Витовт 1397 және 1398 жылдары Темірлан талқандаған Орда аумағына екі сәтті жорық жүргізеді. Бірінші жорығында Қара теңіз бен Қырымға жетіп, еш қарсылықсыз бірнеше мың тұтқынды алады. Бұл тұтқындардың жартысын Тракай маңына қоныстандырып, оларға өз дінін сақтауға мүмкіндік береді. Олардың ұрпақтары липкалар мен қараиттер деп аталып бүгінгі күнге дейін жетті.[9] Келесі 1398 жылы Витовт пен Тоқтамыс әскерлері Днепр бойымен өтіп, солтүстік Қырымға шабуыл жасап, шығыста Дон өзеніне дейін жетеді. Витовт өз шептерін нығайту үшін Днепрдің сағасында қамал салады. Тоқтамыс, Едігенің жоқтығын пайдаланып, уақытша Сарайды басып алады. Бірақ сол жылдың соңында Темір Құтлұқ пен Едігеден жеңіліп, қайтадан Литваға қашып кетеді. Темір Құтлұқ пен Едіге Кафаны бағындырып, Орданың оңтүстік-батысындағы өз билігін қалпына келтіреді. Ордадағы ішкі қырғын-қақтығыстар Витовт үшін оң нәтиже әкеліп, ол бүкіл орыс жерлерінің билеушісі болып, Алтын Орданы да өзінің саяси ықпалына бағындыруды жоспарлайды. Ал Тоқтамысты өзінің экспансионистік саясатының құралы ретінде пайдалануды көздейді.[10]
Темір Құтлұқ Литваның князі Витовттан Тоқтамысты өзіне беруді талап еткенде, ол бас тартып, былай жауап береді: «Мен Тоқтамысты бермеймін, бірақ мен Темір-Кутлу патшамен жеке кездесуді қалаймын». Алдыңғы табыстарынан шабыттанған Витовт «Татарларға қарсы крест жорығын» жариялап, 1399 жылы мамырда Рим Папасы IX Бонифацийдің ресми мақұлдауына ие болады.[11]
1399 жылы Ордаға қарсы жорыққа шыққан Витовт, Тоқтамыстың одақтас әскерлерімен бірге Ворскла өзенінде тоқтайды. Жаудың күші мен санын көрген Темір Құтлұқ бастапқыда бейбіт келіссөздерге кірісті (басқа нұсқа бойынша келіссөздер Едіге әскерінің келгенінше уақыт созу үшін жүргізілген). Осы кезде Едіге жасақтарымен өзен жағасына келіп, келіссөзді тоқтатып, Темір Құтлұқты соғысты жалғастыруға көндіреді. Орда жасақтарын басқарып, Едіге 1399 жылы 12 тамызда Ворскла өзені бойындағы шайқаста Витовтты талқандайды. Майдан даласынан бірінші болып Тоқтамыстың жасақтары қашады. Едіге Витовт әскерлерінің қалдықтарын Киев қаласына дейін қуады. Едіге мен Темір Құтлұқ Киевтен 3000 рубль күмісті төлем ретінде алып, Литва жерлерін Луцк қаласына дейін тонап, өз ұлыстарына оралады.
Тоқтамыс ақыры бұрынғы саяси ықпалынан айырылып, солтүстікке қашып, өзіне адал қалған жасақтардың арқасында Сібірде билік құрады.[12] Соңғы жылдарын Едігемен араздасып, тіпті бұрынғы жауы Әмір Темірге елшілік жіберіп, татулыққа ұмтыла бастайды. Осынша жыл күрескеннен кейін Едіге үлкен жеңісіне қарамастан, Тоқтамысқа тыным бермей, оған қарсы табанды күресін ары-қарай жалғастырады.
1405 жылы Әмір Темір қайтыс болады. Ал 1406 жылы Едігемен болған он алтыншы шайқасында Тоқтамыс ақыры жеңіліп, өлтіріледі.[13]
Жанұясы
өңдеу
Тоқтамыстың арғы аталары – әкесі Түй-Қожа, атасы Құтлұғ-Қожа, Күншек, Сарыш, Ұран-Темір, Тоқа-Темір, Жошы хан.[14]
Тоқтамыстың әйелдері: Тағай-бике; Шүкір-бике – Әмір Темірдің қызы; Ұрын-бике;[15]
Тоқтамыс ханның сегіз ұл, бес қызы болды:
- Жәлеладдин
- Жаппарберді
- Кепек
- Керімберді
- Ескендір
- Әбу-Саид
- Кушік
- Қадырберді
- Малика-ханша
- Ханике
- Жанике-ханым (Едігенің әйелі)
- Саадат-бике
- Қадиша
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ, 2007. — 446 с. — ISBN 5-17-035804-0.
- ↑ Пачкалов А. В. Золотоордынские города Нижнего Поволжья в конце XIV века // Золотоордынское наследие. Материалы Международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая история Золотой Орды (XIII—XV вв.)». 17 марта 2009 г. Сб. статей. Вып. 1. — Казань: ФЭН, 2009. — ISBN 978-5-9690-0073-5
- ↑ Полубояринова М. Д. Русь и Волжская Болгария в X—XV вв. — М.: Наука, 1993. — С. 10.
- ↑ История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1958. — С. 232. — 2250 экз.
- ↑ Martin, Janet. Medieval Russia, 980-1584. — Cambridge University Press, 2007-12-06. — ISBN 9780521859165.
- ↑ Ivinskis, Zenonas. Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties : [лит.]. — Rome : Lietuvių katalikų mokslo akademija, 1978. — P. 314–319.
- ↑ Старший научный сотрудник Сливкин Валерий Васильевич. Тохтамышев Двор. https://lixmuseum.by/ru/tohtamyshev-dvor-dekanka/
- ↑ Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.
- ↑ Sužiedėlis, Simas, ed. (1970-1978). Tatars. Encyclopedia Lituanica. Vol. V. Boston, Massachusetts: Juozas Kapočius. p. 377. LCCN 74-114275.
- ↑ Lukowski, Jerzy. A Concise History of Poland / Jerzy Lukowski, Hubert Zawadzki. — Cambridge University Press, 2001. — P. 38. — ISBN 0-521-55109-9.
- ↑ Kiaupa, Zigmantas. The History of Lithuania Before 1795 / Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kuncevičius. — English. — Vilnius : Lithuanian Institute of History, 2000. — P. 135–136. — ISBN 9986-810-13-2.
- ↑ Бустанов А. К.. Западная Сибирь под властью ордынских правителей (династический аспект).
- ↑ Kiaupa, Zigmantas. The History of Lithuania Before 1795 / Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kuncevičius. — English. — Vilnius : Lithuanian Institute of History, 2000. — P. 135–136. — ISBN 9986-810-13-2.
- ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- ↑ «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.